نخستین روزنامه نگار مشروطه خواه گیلان
تاریخ پر رمز و راز، نوستالژیک و درس آموز جنبش مشروطیت در سینه پراندوه و در بطن دردناک خویش؛ گذشته از روایت آشکار و پربار در باب مبارزات و مجاهدت های چهره های مشهور و مثال زدنی روایتگر مشروطه خواهان بی نام و نشانی است
که به رغم کنش های بسیار در این نهضت برای تحقق عدالت و آزادی، اینک به صداهای خاموش پیوسته اند و در میانه انبوه نوشته ها، گفته ها و تحقیقات تاریخی صدایی از آنان به گوش نمی رسد. یکی از آنان مبارز پرشور شیخ میرزا ابوالقاسم افصح المتکلمین املشی مشروطه خواه گیلانی و نخستین روزنامه نگار گیلان است. شیخ افصح انقلابی آزادیخواه؛ عالمی نواندیش و مصلح دینی و اجتماعی و از پیشگامان جنبش مشروطیت در منطقه گیلان و از انقلابیون و مصلحان حوزه دیده و سنت خوانده ای بود که سودای ترقی وطن و تعامل دین با مناسبات خرد و عقلانیت و مقتضیات عصر جدید در سر داشت. با داشتن این پیشینه ذهنی بود که با تاسیس روزنامه خیرالکلام نخستین گام ها را در این مسیر برداشت. شیخ افصح املشی را باید بنیانگذار مطبوعات در گیلان دانست هر چند زندگی او در هاله ای از ابهام و نادانستنی های تاریخی قرار دارد اما مرحوم شیخ بهاءالدین املشی (میزان) خواهرزاده مجاهد و دانشمندش که او نیز از مشروطه خواهان گیلان و عضو هیات اتحاد اسلام و از همرزمان کوچک جنگلی و نیز هم سلول مشروطه خواه نامدار میرزاحسن رشدیه بنیانگذار مدارس به سبک جدید در ایران بود در کتاب گوشه هایی از تاریخ گیلان، خال نستوه اش یعنی شیخ افصح املشی را اینگونه به ما شناساند:
«میرزا ابوالقاسم معروف به ملاباشی ملقب به افصح المتکلمین از اهالی رانکوه قصبه املش بوده که معمولا در تهران و رشت اقامت می گزید، مردی بود از هر جهت به زیور طبع آراسته، دارای حسن خط در نسخ و نستعلیق و صاحب اطلاعات در ریاضی و هیات و نجوم و ادبیات فارسی و عربی.»۱
«خیرالکلام»، «ساحل نجات» و «راه خیال» سه روزنامه ای بود که شیخ افصح در اوان خیزش مشروطیت مدیریت آنها را به عهده داشت.
۱ خیرالکلام: که باید ظاهرا متخذ از عبارت خیرالکلام ماکل و مادل باشد اولین روزنامه ای بود که او مدیریت آن را به عهده داشت و آن را در سال ۱۳۲۵ قمری یعنی یک سال پس از امضای فرمان مشروطیت در رشت انتشار داد. پس از نشر ۱۲شماره به علت مخالفت امیرخان سردار حاکم گیلان با مدیر روزنامه، وی به ناچار برای دادخواهی رشت را ترک نموده و به تهران مهاجرت کرده و از این رو چند شماره خیرالکلام در تهران انتشار یافته و مجددا پس از بازگشت افصح به رشت روزنامه تا سال چهارم در رشت منتشر گردیده است. شماره ۱۳ سال اول خیرالکلام مورخ ۲۵ ذیحجه ۱۳۲۵ قمری اولین شماره خیرالکلام است که در تهران انتشار یافته و تا ۱۹ ادامه داشته است. مندرجات این چند شماره بیشتر تظلم و دادخواهی دبیرروزنامه از حاکم گیلان است. در آن هنگام جراید دیگر پایتخت نیز با مدیر روزنامه خیرالکلام همصدا شده و اظهار تنفر از اعمال امیرخان سردار نموده اند منجمله مدیر روزنامه متمدن در شماره ۵۲ سال اول مورخ پنجشنبه ۱۷ محرم ۱۳۲۹ قمری شرحی به عنوان تظلم به امضای ۱۷ نفر از مردم انزلی چاپ کرد.۲ محمدصدرهاشمی در تاریخ جراید و مجلات ایران درباره دستگیری و کتک زدن افصح و دیگران می نویسد: «قبل از آمدن افصح به طهران یعنی در شوال ۱۳۲۵ قمری وی به اتفاق چند تن از مشروطه طلبان رشت گرفتار عذاب و شکنجه امیراعظم گردید. حاکم مستبد گیلان افصح را به چوب بسته تا توانسته است او را چوب زده و او و یارانش را به زندان افکنده و احدی را پیش آنها راه نداده است. عیال افصح از رشت نامه ای به عنوان تظلم خواهی برای روزنامه مساوات فرستاد که این روزنامه آن را در شماره ۶ سال اول مورخ ۱۷ شهر شوال ۱۳۲۵ قمری درج کرده است. در نامه مذکور افصح واعظ وکیل روزنامجات و مدیر روزنامه ساحل نجات و خیرالکلام گیلان معرفی شد.»
روزنامه خیرالکلام در ۴ صفحه به قطع وزیری با چاپ سربی طبع می گردید. قیمت اشتراک ۲۵قران و قیمت تک نمره رشت ۲ شاهی بود. مندرجات روزنامه پس از درج مقاله اساسی عبارت است از اخبار شهری و مقالات مختلف متضمن دادخواهی، مکتوبات از نواحی مختلف گیلان و گاهی اشعار و اعلانات نیز در روزنامه درج است. افصح در نخستین شماره خیرالکلام مردم را به گرامی داشتن روز ۱۴ج۲ ۱۳۲۴ که دستخط آزادی به ملت اعطا گردید دعوت کرد. درباره اینکه به ما آزادی داده اند نوشت: «راستی ما چه وقت بنده شدیم چه شد که آزاد گردیدیم؟ از همان وقت که آزادیمان را با دو دست تحویل روسایمان دادیم و آنها شدند آزادمطلق و ما بنده زرخرید حال از کرده خود پشیمانیم و توبه کرده ایم که دیگر آزادیمان را به کسی تعارف نکنیم اکنون که داده خود را پس گرفته ایم. چهارذرع بالا رفتیم و آنها همین قدر پایین آمدند تا آنکه همه شدیم انسان و حقوق یکسان.» خیرالکلام یک بار دیگر در ذیقعهده ۱۳۲۸ ه.ق به دستور بهاءالسلطنه، فرماندار رشت توقیف شد و پس از شکایت مدیرش به تهران به دستور وزارت معارف آزاد گردید.۳
۲ ساحل نجات: هفته ای دوبار در انزلی چاپ می گردید. ارزش هر شماره ۳ شاهی بود. در سرلوحه روزنامه عبارات زیر خوانده می شد: روزنامه آزاد ملی علمی ادبی تاریخی که از حمایت مشروطه و عدالت سخن می گوید. از روزنامه ساحل نجات هفت شماره بیشتر منتشر نشد. شماره اول آن در ۱۳۲۵ انتشار یافت. مرحوم افصح در سال ۱۳۳۸ قمری مجددا ساحل نجات را به طور روزانه در شهر رشت انتشار داد.
۳ راه خیال: این روزنامه با چاپ سنگی در رشت منتشر می گردید. شماره اول این جریده بعد از توقیف آخرین شماره خیرالکلام انتشار یافت. تاریخ اولین شماره این روزنامه اول شعبان ۱۳۲۹ هجری قمری می باشد. شیوه مطبوعاتی و مشی سیاسی شیخ افصح مقبول بسیاری از انقلابیون و مشروطه خواهان قرار گرفت چنانکه روزنامه صدای رشت که به مدیریت ع. احمدزاده هفته ای سه شماره از محرم ۱۳۲۹ قمری با چاپ سربی در رشت منتشر می شد بر طبق رویه و مسلک افصح المتکلمین بود.
پی نوشت ها:
۱- گوشه هایی از تاریخ گیلان، بهاءالدین املشی (میزان) به کوشش محمدهادی میزان با مقدمه: حبیب یغمایی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران ۱۳۵۲
۲ محمدصدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران
۳ گیلان در جنبش مشروطیت، ابراهیم فخرائی
مجید وثوقی املشی
