تاریخ گیلان و دیلمستان
تاریخ گیلان و دیلمستان تألیف سید ظهیرالدین مرعشی است که در سال 880 قمری به زبان فارسی به رشته تحریر در آمده است.
این کتاب قدیمى‌ترین سند تاریخی گیلان است. ویژگى‌های بارز این کتاب عبارت است از:
1. نخستین تألیف در ثبت و ضبط لغات محلی و اصطلاحات عامیانه.
2.گردآوری شیوه زندگی اجتماعی و اقتصادی و آداب و رسوم گیلان و دیلمستان درآن دوران.
3. سرشناسی مؤلف در دربار سلاطین گیلان (سادات کیا) و برخورداری از اطلاعات دست اول و نقل مشاهدات خود به گونه‌ای که اگر مرعشی گوشه‌ای از زندگی فرمانروایان آن مرز و بوم و دوران پادشاهی سادات کیا را نشان نمی داد، اطلاع چندانی از اوضاع آن زمان نداشتیم.
4. تصحیح کتاب توسط دکتر منوچهر ستوده که دارای تحقیقات فراوان درباره این منطقه بوده و به گفته خود دو سوم مسیرهایی را که مؤلف پیموده بود، پیاده و سواره طی کرده و و نقاط ییلاقی و قشلاقی را که او نام برده از نزدیک دیده است و نسبت به مناطق و فرهنگ و واژه‌های آن اطلاعات کافی دارد.
ساختار
کتاب؛ مشتمل بر یک مقدمه و هفت باب مى‌باشد که هر باب نیز از فصول متعدد تشکیل شده است. مقدمه که مشتمل بر اصطلاحات گیل و دیلم بوده از میان رفته و در نسخه موجود اثری از آن نیست. عنوان تمامی فصول با عبارت “در ذکر…” آمده است. اگر چه مقدمه کتاب از بین رفته، اما مصحح کتاب پانزده سال پیش از تصحیح این کتاب فرهنگى بسیار گرانبها و پرمایه از واژه‌هاى گیلى فراهم ساخته که امروز تنها منبع مهم واژه‌هاى گیلى است و با این خدمت کمبود بخشى از کتاب مرعشى را جبران کرده است. علاوه اینکه تعدادى از واژه‌هاى گیلکى را از متن کتاب مى‌توان بدست آورد. مصحح نیز در ابتداى کتاب، مقدمه مفصل و ارزشمندی را افزوده است که در آن به ترتیب این مطالب آمده است:
1. ارزش کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان.
2.خاندان مؤلف کتاب.
3.سرگذشت مؤلف کتاب.
نویسنده، در فصل دوم از باب هفتم به منابع تحقیقی اشاره کرده و متذکر می‌شود که بنا بر نقل وقایع مهم تاریخی داشته و در مواردی که مورد شک و تردید بوده از افراد مطلع رفع شبهه کرده است. وی در نقل مطالب از شیوه انتقادی استفاده کرده و مثل‌ها و اشعار فراوانی نیز آورده است.
گزارش محتوا
باب اول، مشتمل بر دو مطلب بوده است: 1- تاریخ حکام و سلاطین گیلان و دیلمستان قبل از خروج سادات کیا 2- آداب و رسوم گیلان و دیلمستان.
متأسفانه این باب و همچنین فصل اول و مقداری از فصل دوم از باب دوم نیز از بین رفته است. بخش‌هاى دیگرى که عبارت از قسمت اعظم فصل هشتم از باب چهارم و سراسر فصل نهم و دهم و ابتداى فصل یازدهم این باب نیز از نسخه اصلى افتاده است. نویسنده در دیباچه کتاب چنین آورده است که بنا دارد سوانح و اتفاقات گیلان تا سال 881 قمرى را در شش باب بیاورد. پس از اتمام باب ششم تصمیم مى‌گیرد که سوانح سال‌هاى 881 تا 894 را نیز اضافه کند، لذا باب هفتم را با یک مقدمه جدید مى‌آورد. آنچه در ابواب مختلف کتاب آمده است، شرح خروج سادات کیا و بدست گرفتن حکومت و شیوه فرمانروایى آنها بر گیلان و اداره امور مملکت و زندگی آنها است که در لابلاى این گزارشات، اطلاعات ارزنده‌اى از فرهنگ و آداب و رسوم و زبان گیلان در آن مقطع زمانى به دست مى‌آید که در اینجا به بخشى از آن اشاره مى‌شود:
گیلان و دیلمستان از نواحی مختلف تشکیل شده بود که هر ناحیه‌ای که مشتمل بر چند ده یا دهستان بوده تحت حاکمیت یک فرمانروای خود کامه بوده است. مذهب شیعه دین رسمی بود و اگر در گوشه و کنار پیروان حسن زند اسماعیلی وجود داشتند، به وسیله سادات کیا سرکوب مى‌شدند. سادات کیا که با کمک شیعیان و با شعار “رواج دین مبین به امامت سادات” به فرمانروایی رسیده بودند، در عمل با حاکمان پیشین تفاوتی نداشته و به لهو و لعب و ظلم و ستم پرداختند.
اقتصاد مردم در گیلان بر کشت برنج و به دست آوردن ابریشم و در کوهستان بر دامداری و کشت گندم و جو مبتنی بوده است. اگر چه واحد پولی با نام تنگه رایج بوده است؛ اما هنوز مبادله کالا با کالا در بازارهای روز که در روزهای معینی از هفته در گوراب‌ها برپا مى‌شد، نقش عمده داشت. برخی از آداب و رسوم کهن گیل و دیلم که در کتاب با نام “رسم و آئین خسروان گیلان” و یا “دستور گیل” آمده، عبارت است از:
1. آئین سوگواری که به نحو خاصی به مدت هفت روز برگزار مى‌شود و برخی از سادات کیا گور نیاکان خود را زیارتگاه ساخته بودند.
2. برخی درخت‌ها را مقدس شمردن و به آنها کهنه بستن.
3. کُشتی دیلمى که ورزش باستانى این سرزمین بوده که تلفیفی از مشت زنى و درگیری سرپا و ورزش باستانی کنونی بوده است.
4. روزبازارها در گوراب که هنوز هم در طول هفته در یک یا چند جا بر پا مى‌شود.
5. رسم شدن آراستن غلام و کنیزها با کمرهاى زرین و سیمین و جامه‌هاى زربفت با دگمه‌هاى طلا در زمان سلطان محمد کیا
نمونه‌اى از حقوق پیش از اسلام و به تعبیرى جاهلى که از آن نام برده شده است و داراى اهمیت است و توسط “على کیا” از دستور گیل محو گردید، ارث ندادن به دختر در نبودن پسر و گرفتن “زن زر” است. رسم اخیر بدین گونه بوده که اگر کسى مى‌مرد و اموالی داشت و پسرى نداشت، ماترکش را به دخترش نمى‌دادند و زن زر مى‌گرفتند.
در این اثر بیش از چهارصد نام جغرافیایى آمده است که امروزه دست کم بیش از دو سوم آن نام‌ها به همان گونه نوشته و گفته مى‌شوند. اهمیت این نام‌ها بدین جهت است که این نام‌ها نه تنها براى جغرافیاى کنونى و تاریخى و واژه شناسى سودمند است، بلکه در میان آنها نام‌هایی دیده مى‌شود که مى‌توانند براى اوستاشناسى و نشانه‌هاى پیوند کهن هند و ایرانى براى محققین در خور توجه و بررسى باشد. از آن جمله است: سروش، ورن، گرزمان، وستا، اکته.
وضعیت کتاب
اگر چه این کتاب یک بار در سال 1330 قمرى چاپ شده است؛ اما تحقیق و تصحیح آن براى اولین بار صورت گرفته است. فهرست ابواب و فصول در ابتدای کتاب و نام های اشخاص، طوایف و تیره‌ها، مکان‌ها و آبادى‌ها، شغل‌ها و حرفه‌ها یک جا در فهرست انتهای آن آمده است. پیش از فهارس آخر کتاب، تعلیقات و تصحیحات مصحح آمده است. در پاورقى‌هاى کتاب نیز تصحیح عبارات کتاب آمده است.
