اسماعیلیان
اسماعیلیان که باطنیان، فدائیان و ملاحده اسماعیلی نیز خوانده می شدند، درنیمه دوم قرن پنجم هجری قمری در حالی که ترکان سلجوقی در اوج اقتدارشان بودند و موفق به دست یابی به گیلان شده بودند جنبش سیاسی – مذهبی ایشان که بر پایه مبارزه با خلفای عباسی و ترکان سلجوقی در ایران شکل گرفته بود، گیلان را فراگرفت. در اوایل دهه ی سال ۴۸۰ ه ـق بود که حسن صباح فرمانروایان اسماعیلیان ایران به خاک گیلان پا نهاد و به دنبال آن آیین اسماعیلی نیز به تدریج در این سرزمین نفود و گسترش یافت.۱ نوشته اند که؛ حسن صباح در اندیشه ی چیرگی بر تمامی این سرزمین بود، بدین جهت در رجب سال ۴۸۲ هـق (اوت – سپتامبر ۱۰۹۰م) قلعه الموت که در آن زمان از قلاع معروف گیلان بود را از دست محمد علوی فرمانروای وقت گرفت و آنجا را پایگاه خویش قرار داد. ایشان که به خداوندان الموت نیز معروف بودند، پس از آن دیگر قلاع و دژهای شرق و غرب گیلان و شهرهایی چون اشکور، رانکوه، خورگام را تصرف کرده و از آن پس در سراسر قرن ششم و نیمه نخست قرن هفتم هم بر خاک گیلان عرصه پیکار و کشمکش دایمی میان ایشان و فرمانروایان محلی گیل و دیلم گردید، تا اینکه در سال ۶۵۴ ه ـق هلاکوخان پسر تولـی نـوه چنگیزخان مغول پس از تصرف قلعه الموت بر ایشان چیره شد و در نتیجه دولت اسماعیلیان برانداخته شدند و از آن پس نواحی جلگه ای و کوهستان گیلان به میدان تاخت و تاز فرمانروایان الموت و علویان زیدی تبدیل گردید. علاوه بر این اسماعیلیان در زمان اقتدار خود با یورشهای پی در پی فرمانروایان سلجوقی نیز روبرو می‌شدند، اما این تازشها با ایستادگی اسماعیلیان به شکست انجامید و مرزهای گیلان هم مانند دوره قبل ناگشوده ماند.
۱ ایشان امامت را به اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (ع) ختم میکنند و او را امام هفتم شیعیان می دانند.
منبع: خاندان های حکومتگر گیلان ، کیوان پندی
