نویسنده: مجید جدی کاس احمدانی

نهضت جنگل در مدت زمان حیات هفت ساله خود (۱۳۰۰ – ۱۲۹۴ش)۱ نقطه عطفی در تاریخ کشورمان بود که فراز و فرودهای زیادی را پشت سر نهاده بود. افراد زیادی با مولفه‌هایی استعمارستیزی، سلحشوری فکری، معنوی و مادی در خدمت آن نهضت در آمدند که تا مقطعی از زمان در پیشبرد اهداف نهضت کارنامه نسبتا قابل قبولی نیز از خود برجای گذاشتند اما با دقت و کنکاش در سرگـذشت آنها خواهیم دید که اکثریت با گذشت زمان با وعده و وعید، فریب و یا اختلاف ایدئولوژیک منفک شده و تعدادی نیز پا را فراتر نهاده و کارشکنی را پیشه خود ساختند۲.

در میان انبوهی از یاران میرزا به نام درخشانی برخورد خواهیم کرد که خود و ایل جان برکفش از بدو تاسیس تا افول نهضت فکرا، مالا و جانا در خدمت نهضت ماندند. این شخص کسی نیست جز حسن خان آلیانی (معین الرعایا) و ایل سلحشور آلیان که از نظر کمی و کیفی در رتبه اول نهضت قرار دارند. اگرچه نویسندگان او را از زعمای مهم نهضت دانسته اند و معترف بودند که حسن خان اقتصاد، مهمات سریات و مرکز تصمیم گیری نهضت را در اختیار داشته اما عمداً یا سهواً، اطلاعات کمتری از او ارائه کرده‌اند این مقاله درصدد است به زندگینامه حسن خان قبل از ورود به نهضت دوران نهضت و روزهای پایانی و پس از افول نهضت اشاره کند و در لابلای آن گریزی به شبهات رایج در مورد این مرد بزرگ داشته باشد.

گذری بر زندگی حسن خان از کودکی تا وقوع نهضت

حدود سالهای ۱۲۴۵ یا ۱۲۴۶ شمسی فرزندی در کیش‌دره آلیان متولد شد که نامش را حسن نامیدند اجداد او از کهنه ماسوله به آلیان کوچیده بودند. پدرش میرزا کاظم نام داشت که چندی بعد از تولد تک فرزندش به دلیل بیماری “وبا” سال ۱۲۴۷ فومن چشم از جهان فرو میبندد. بنا به رسم آن روزها مادر به عقد عموی حسن در می آید اما بیماری جان مادر را نیز میگیرد و کودک در پنج سالگی از نعمت پدر و مادر محروم میشود و تحت قیومیت عمو قرار میگیرد. عمو او را فرزندی بدیمن و بدقدم میدانست و با کوچکترین بهانه ای دست به تنبیه او میزد. هشت ساله بود که بی مهری عمو را تاب نیاورده و با تالشان آلیان که محصول خود را برای فروش به رشت میبردند همراه شده و سر از خانه مدیر الملک (محمودی) در میآورد مهر این یتیم فراری بر دل زن که اصالتی ماسوله ای داشت نشسته و مدیر الملک را قانع به نگهداری از او میکند. حسن با فرزندان خانواده جدید به مدرسه رفته و سواد خواندن و نوشتن می آموزد. در اوان جوانی بنای بزرگ منشی (کدخدا مردی گذاشته) و از رشت راهی زادگاه خود میشود. جوانان آلیانی گرد او آمده و از او حمایت می کنند. بزرگان ایل که او را فردی باسواد و شجاع و مورد حمایت مدیر الملک یافتند، حسن را به عنوان رئیس ایل آلیان بر می گزینند. او در اولین قدم از رعایا حمایت و بنای مبارزه با اربابان زورگوی محلی مانند «سید رضی» و «حاجی وکیل ماسوله ای» را می نهد و موفقیتی نسبی به دست می آورد.

از این تاریخ به بعد نام خان به حسن افزوده میشود نصرالسلطنه که چند روزی نیز مهمان حسن خان در آلیان بود به دلیل حمایت حسن خان از رعایا لقبی از مظفرالدین‌شاه برای وی درخواست میکند که پس از ضرب زرکوب لقب معین الرعایا به وی اهدا میشود خانهای بومی که از محبوبیت حسن خان می‌هراسیدند پس از اجماع او را اسیر و زندانی میکنند اما او از زندان گریخته و پس از فروختن مقداری از ارثیه و دارایی همراه خانواده به کربلا هجرت میکند و کسب و کار و تجارتی برای خود دست و یا میکند همزمان با آغاز جنگ جهانی با آیات عظام در کربلا ارتباط برقرار میکند و از طرف هیئت اتحاد اسلام که بنای اولیه آن در کشور عثمانی بود دعوت به همکاری می شود. مخالفین دست به ترور او می زنند اما شلیک به هدف برخورد نمیکند و ترور نافرجام میماند. از سوی دیگر عده ای از آلیانیها به کربلا آمده از حمله ظلم و غارت امیر مقتدر (خان تالش) به آلیان گلایه و درخواست بازگشت او را به زادگاهش میکنند حسن خان به آلیان رجعت و با تهدید خان تالش را وادار به عودت خسارت مینماید آوازه حسن خان و ایل تحت فرمانش به گوش کوچک خان رسیده بود کوچک خان که ممنوع الورود به زادگاهش بود و دوران تبعید پنج ساله را میگذراند مخفیانه وارد گیلان و بنای تشکیل یک نهضت را پایه ریزی میکرد بیشک شناخت قبلی برمیگشت به ارتباط هر دو آنها با آیات عظام و اتحاد هیئت اسلام که باید همدیگر را ملاقات می کردند۳.

فرمان اعطای لقب معین الرعایا

«مشهدی هادی رونقی ماسوله ای» که در خراط محله تولم شهر مغازه داشت حامل نامه ای از کوچک خان به حسن خان میشود و قرار ملاقات در ملیرزان ماسوله گذاشته میشود در نهایت معین الرعایا پس از مشورت با بزرگان ماسوله و ایل خود مشروط به اینکه مرکز نهضت جنگل در زیده آلیان باشد پیشنهاد میرزا را با جان ودل پذیرا می شود۴.

آغاز یک راه هفت ساله

حسن خان در ابتدا با بزرگان ایل الیان و ماسوله به گفتگو نشسته و قول اعانه و کمک مالی و نفری از آنان میگیرد به این صورت که آلیانیها موظف میشوند از هر خانواده که دارای سه فرزند ذکور میباشند دو تن را مسلح و در خدمت میرزا قرار دهند. اولین کمکهای مالی و اعانه توسط بزرگان و علما و معتمدین ماسوله۵ بنا به میانجیگری و اعتماد به حسن خان تقدیم نهضت نوپا میشود در قدم اول “حاجی غلامعلی بابایی ماسوله ای” و ” انام ماسوله ای” با نیروهای تحت فرمانشان در خدمت نهضت قرار میگیرند۶.

جنگ های چریکی و شبیخونهای گاه و بیگاه به قوای روس اولین گام بود که حسن خان در رأس آن قرار داشت روسها جهت خفه کردن این نهضت نوپا تدارک حمله به آلیان را در دستور کار خود قرار میدهند اما در منطقه توکی‌بسته ماکلوان گرفتار هجوم مجاهدین قرار گرفته و با دادن تلفات سنگین قریب به دویست تن کشته و اسیر) شکست میخورند خبر این پیروزی چشمگیر به سرعت در گیلان مخابره میشود پیامهای تبریک راهی مرکز جنگل (زیده) میشود و باعث جذب بسیاری از نیروهای داوطلب نهضت میگردد.

عثمانی که خود را دشمن انگلیس می نامید با فرستادن شمشیری مرصع به نام کوچک خان، قیام را میستایند و کمکهای تسلیحاتی راهی گیلان می کنند جنگهای متعدد بعدی نیز توسط قوای دولت و با همکاری روس و انگلیس در اطراف آلیان به وقوع می پیوندد که کوچک خان از کشتن قزاقهای ایرانی در این جنگها به دلیل اینکه آنها ایرانی و فریب خورده اند، امتناع می کند و جهت تهدید انگلیس و شاید ناخواسته کمکهای تسلیحاتی عثمانی را گوشزد می کند.

حسن خان فاش کردن سریات جنگی را جایز نمیداند و کشتن هر قزاق ولو ایرانی که برای نابود کردن جنگلیها قدم به اقلیم آنها گذارده را جایز میداند این گونه اختلافات که شاید بتوان درست بودن را در کلام هر دو استنباط نمود باعث قهر موقتی حسن خان و هجرت او به شهر بیجار می شود. حال غیبت چند ماهه می توانست برای نهضت مهلک باشد. میرزا با پیغامی درخواست بازگشت حسن خان را میکند و برای رفع کدورتها پیشنهاد ازدواج برادر کوچک خود ” رحیم خان” با دختر دوم معین الرعایا ۷” رقیه خانم” را میدهد این ازدواج خانوادگی به همستگی بیشتر این دو مرد افزود.

اسماعیل جنگلی (خواهر زاده میرزا ) آجودان و منشی کوچک خان و میرزا جعفر آلیانی نیز منشی گری معین الرعایا را بر عهده داشت همان سالهای اولیه نهضت در جلسات سری خبرهایی به بیرون از مرکز جنگل زیده درز میکند و اسماعیل جنگلی در این جمع مظنون قرار گرفته این موضوع باعث ناراحتی حسن خان و گائوک میشود. نگرانی و اعتراض خود را به میرزا انتقال میدهند و نهایتاً اسماعیل جنگلی توسط معین الرعایا از آجودانی میرزا اخراج و احمدخان واقعی که نسبتی نیز با حسن خان داشت به آجودانی میرزا منصوب میشود. نامبرده این مقام را تا افول نهضت با جانفشانی و رشادت حفظ می نماید. اسماعیل خان از زیده اخراج و این کینه و کدورت را تا پایان نهضت و حتی سالهای بعد از نهضت با خود حمل می کند. شاید اغراق نباشد اگر بگوییم که نویسندگان اولیه تاریخ جنگل تحت تاثیر گفته‌های او قضاوتهای نادرستی نسبت به حسن خان روا داشته اند به گونه ای که در نگارش تاریخ وقتی به نام معین الرعایا میرسند سایه وار از آن گذشته و از بردن نامش پرهیز میکنند و ما نامی از احمدخان واقعی در تاریخ آنان نمی یابیم!!؟؟

مرامنامه انقلاب جنگل که دارای ۹ ماده ۳۴ بند بود تصویب میشود. کارهای عمرانی، فرهنگی، نظامی سرلوحه کار نهضت قرار میگیرد چاپ روزنامه، گسترش پادگان نظامی احداث راه ساخت مدرسه و درمانگاه هزینه زیادی می طلبید۸ که بودجه جنگل کفاف این مهم را نمیداد دریافت اعانه از خانهای گیلان در دستور کار قرار میگیرد و حسنخان مسئول دریافت می شود آنها پس از دعوت به مقر فرماندهی توضیحاتی از معین الرعایا دریافت میکردند مبنی به اینکه منفعت این کارهای عمرانی بیش از همه متوجه شما خانها خواهد بود و این پولهای دریافتی پس از حصول اهداف نهضت به شما عودت داده خواهد شد. تقاضای کمک می کرد. آنها که سالیان سال از خون رعایا ارتزاق کرده بودند گاه حاضر به پرداخت اعانه نمی شدند. میرزا اندکی از مبلغ می‌کاست اما مقاومت بعدی با واکنش شدید معین الرعایا مواجه میشد و چاشنی تهدید را نیز بر آن می افزود از جمله آنها میتوان به امین الدوله (لشت نشا) یعقوب بگ ماسالی (ماسال) خاندان مقیمی و سیدرضی (فومن) و میرزا یوسف خان شفتی (شفت) اشاره کرد.

اگرچه این خوانین با اکراه حاضر به پرداخت اعانه شدند، اما کینه حسن خان را در دل خود نگاه داشته و در روزهای پایانی نهضت با حمله به جنگل و پس از افول نهضت با کمکهای مالی به سرلشگر زاهدی جهت کشت حسن خان چهره واقعی خود را نشان دادند همین خانها بودند که دریافت اعانه از طرف نهضت برای کارهای عمرانی را دزدی مینامیدند و میرزا و معین الرعایا را در صدر اسامی قرار داده و به تبع آن خان زاده ها و اذناب آنها پس از صد سال آنها را متهم به دزد بودن میکنند که، سهم حسن خان از این اتهام به دلیل رودرویی مستقیم در اولویت قرار دارد.

حسن خان و جنگ منجیل حوادث ،تنکابن وقوع کودتای سرخ و واقعه ملاسرا

مردادماه ۱۲۹۷ هجری قمری جنگ منجیل اتفاق میافتد و جنگلی‌ها در مقابل روسیه و انگلیس قرار میگیرند ایل آلیان مانند همه جنگها حضوری فعال در این نبرد دارد نعمت الله آلیانی داماد معین الرعایا و نیروهایش نقش اساسی در کوبیدن مواضع دشمن دارند اما حسن خان و سرلشکر ثقفی که برای بررسی عملیات راهی منجیل شده بودند توسط نیروهای انگلیس به اسارت گرفته شده و پس از پایان جنگ منجیل به زندان چمارسرای رشت انتقال داده میشوند.

حسن خان با وعده و وعید مسئول زندان سرهنگ علی اکبرخان را راضی و فرار می کند روز بعد از آن سرهنگ با چند تن از افسران خود به قوای جنگل پیوستند و مسئولیت مدرسه نظام گوراب زرمیخ به او سپرده میشود. حال این اسارت و این ذکاوت از نفر دوم نهضت از قلم تاریخ نگاران به دور میماند و ذره ای از آن را در کتاب خود منعکس نمی کنند بعد از جنگ منجیل وثوق الدوله حاج احمد کسمایی را فریب داده و به سمت خود میکشاند (اسفندماه ۱۳۹۷) بعد از تسلیم شدن حاج احمد اجماع جنگلیان بر آن میشود که به دعوت دکتر حشمت راهی تنکابن شوند.

حسن خان اگرچه به شدت با این هجرت مخالف بود، لاجرم به اجماع جنگلیان احترام و با فداییان خود همراه آنان می‌شود اما تسلیم شدن دکتر حشمت ضربه سنگینی بر پیکره نهضت بود. حسن خان با اندک اشرفی که همراه داشت. سورسات تهیه و قوای باقیمانده را به دو دسته تقسیم می کند. گروهی همراه خود که میرزا و شعبان خان (برادرزاده میرزا) جزو آنان بودند و گروهی نیز همراه خالو قربان گروه بیست نفره با راهپیمایی یک ماهه که همراه با گلوله باران طیاره های انگلیس بود نهایتاً با مشقت زیاد از رودخانه سفیدرود عبور و روبروی امامزاده هاشم رسیده و با سرعت خود را به زیده می رسانند۱۰.

مرحوم فخرایی در کتاب سردار جنگل بدون نام بردن از شخص خاصی یاداور میشود که یکی از زعمای جنگل جان میرزا را در گیرودار حوادث تنکابن از مرگ حتمی نجات داده اما نامی از آن زعیم نمیبرد بی شک آن زعیم معین الرعایا بوده (احمدخان واقعی آجودان) میرزا نیز بارها در این راهپیمایی سی روزه به دلیل تحلیل قوای جسمی و بیماری میرزا را به دوش کشیده بود که متاسفانه نامی از او نیز در تاریخ یافت نمیشود حال آنکه تاریخ از گریه خالو قربان در تنکابن یاد میکند اما از جانفشانی حسن خان و ایلش سخنی در نوشته های نویسندگان یافت نمیگردد؟!!

پس از رجعت از تنکابن و احیای مجدد نهضت توسط حسن خان که نهایتاً به اعلام جمهوری در شانزدهم خرداد ۱۲۹۹ ش ختم شد با ورود ارتش سرخ روسیه به خاک ایران جناح چپ کمونیستها کودتایی موسوم به کودتای سرخ شکل می دهند که یکی از اهداف مهم آن قتل کوچک خان بود. اما معین الرعایا که به خوبی حوادث را رصد میکرد چند هفته جلوتر از اجرای کودتا میرزا را به زیده فرا میخواند و میرزا قهراً رشت را ترک و عازم فومن میشود (۱۳۹۹/۴/۱۸). او با این کار جان میرزا را نجات و نقشه کودتاچیان را کور می نماید. در واقعه ملاسرا (۱۳۰۰/۷/۶) با جانفشانی علاج قبل از وقوع نموده و نقشه قتل میرزا توسط حیدر عمواوغلی را عقیم میسازد ) در مقاله ای جداگانه به حیدرعمواوغلی و واقعه ملاسرا و عوامل آن پرداخته ام

خصوصیات و صفات حسن خان از زبان یان کولارژ

دکتر شاهپور آلیانی (نوه حسن خان آلیانی) و یان کولارژ بیش از دیگر نویسندگان به خصوصیات صفات و شخصیت حسن خان پرداخته اند دکتر آلبانی او را مردی بلند قامت و لاغر اندام ۱۱با چشمهای میشی و گونه‌های استخوانی۱۲ و بسیار ورزیده و مقاوم و بی‌باک معرفی میکند که بسیار از دزدی و دروغ متنفر بوده است و یان کولارژ (مهندس اسلحه ساز اهل کشور چک) که شش ماه پایانی نهضت در رکاب میرزا و حسن خان بوده و محل سکونتش نیز در جوار خانه معین الرعایا در کیش‌دره قرار داشت او را از خانهای اهل مدارا و معتدل و با خدا معرفی میکند او در صحبت‌ها بسیار از کتاب آسمانی قرآن و سخن پیامبر یاد می کرد. وقتی موعد نماز فرا میرسید به ساعتش نگاه میکرد که دیر نشود سپس از جیب مهری که در دستمال ابریشمی پیچیده بود بیرون آورده و نماز اقامه می کرد. پس از خاتمه عبادت با احترام بلند و به صحبت خود ادامه میداد. با صدای نیمه بلند صحبت میکرد و بسیار باوقار بود چای را پررنگ می نوشید و سیگار مرغوب را با تانی میکشید و همیشه تسبیح کهربایی خود را در بین انگشتان می چرخاند و روی نظافت و پاکیزکی مانند میرزا بسیار وسواس بود۱۳. او را بزرگترین کارخانه‌دار جنگل معرفی میکند (کارخانه‌های پارچه بافی کارخانه چموش دوزی کارگاه آهنگری کارگاه خشک کردن تنباکو و کارخانه تعمیرات اسلحه)

آخرین ماه حیات نهضت

رضاخان در نوزدهم مهرماه (۱۳۰۰ ) وارد رشت میشود و تا پنجم آبان نامه‌هایی بین او و کوچک خان رد و بدل میکردد همزمان حسن خان با سرلشکر ایرم که به ظاهر در جبهه رضاخان بود اما سیاست آلمان را دنبال میکرد ارتباط داشت. هر دو به خوبی میدانستند که مصالحه انجام نخواهد گرفت و با تاکتیکهایی در حال دور زدن یکدیگر بودند که البته زد و خوردهایی نیز اتفاق می‌افتاد. آتش بس ۴۸ ساعته بین جنگل و نیروهای رضاخانی مبنی بر دیدار این دو در کسما منعقد می شود اما حادثه شیخلسکی (جنگی در حدود ماسوله مابین قوای تحت فرمان رضاخان به فرماندهی شیخلسکی و نیروهای نعمت الله آلیانی) اتفاق می افتد. رضاخان نقض آتش بس را از طرف قوای میرزا میداند و فرمان حمله سراسری (هفتم آبان) به فومن را صادر میکند

حمله وسیع و چند شعبه ای به فومن، نهایتاً باعث بروز جنگ تن به تن و پراکندگی نیروها میشود و مرکز جنگل ،زیده علیرغم جانفشانیهای مجاهدین در تاریخ ۱۱ آبان سقوط میکند میرزا و حسن خان و اندک یارانش تا کیشدره (محل سکونت خانواده حسن خان) عقب نشینی میکنند پس از سقوط ،زیده رضاخان در همان روز ایالت گیلان را ترک و برای خوش خدمتی به دولت شوروی عازم تهران می شود تا در جشن سالروز انقلاب اکتبر در سفارت این کشور حضور داشته باشد و مقدمات سفر قریب الوقوع احمدشاه را مهیا کند۱۴ او همه چیز جنگ در فومن را به سرلشگر زاهدی میسپارد زاهدی در آلیان عده ای را با تامین جانی و عده ای را با وعده و فریب و عده ای دیگر را با ارعاب و تهدید و شکنجه به سمت خود کشانده بود در این حال و روزها که آلیان زیر چکمه های نیروهای دولتی بود نیروهای فریب خورده نیز عرصه را تنگتر کرده بودند دختر بزرگ معین الرعایا (سکینه خانم همسر نعمت الله آلیانی) نیز چند روزی گروگان گرفته میشود اما به دلیل بی اطلاعی از مخفیگاه پدر و همسر آزاد میشود حسن خان که به خوبی میداند دیر یا زود کیشدره نیز سقوط خواهد کرد همسر و دختران و نوه ها را با باری از وسایل خانه راهی کوهستان میکند.

یان کولارژ که این صحنه غم انگیز را به چشم دیده می نویسد: «خانواده حسن خان بارها در جنگهای متعدد با آوارگی به کوهستان گریخته بودند این وداع خانواده اگرچه بدون گریه نبود اما شیون و نفرینی به همراه نداشت و همه چیز با وقار و اتکا به اراده خداوند و ایمان به تقدیر انجام می گرفت»۱۵.

از آن سو معین الرعایا که ماندن میرزا ، کائوک۱۶ و نعمت الله آلیانی را در محدوده کیشدره به صلاح نمیدانست آنها را نیز راهی کوهستان (خانه کوهستانی رحمان بک) میکند و خود با تعدادی از مجاهدین مخفیانه در اطراف کیشدره میماند به گمانش که این بار هم مانند جنگهای گذشته قزاقها خسته شده و رجعت خواهند نمود اما حمله ناجوانمردانه سید جلال چمنی و به آتش کشیدن کیشدره نشان داد که این جنگ با همه جنگها فرق دارد. حسن خان به سمت کوهستان راهی می شود اما در می یابد که محل اختفاء ،دوستان در کوهستان نیز توسط جاسوسان بومی لو داده شده و میرزا و کائوک و نعمت الله کمی زودتر از آنجا گریخته اند. او نیز جهت الحاق به آنها راهی میشود طبق قرار قبلی خلخال و عظمت خانم فولادلو آخرین امید آنان بود)

حسن خان به سمت یافتن یاران طی طریق میکند و از آنجا که مرد جنگل و کوهستان بود ردپای دوستان را می‌یاید اما رد پای دشمن نیز یافت میشد صدای گلوله‌ای در جنگل می پیچد پاها را به سرعت بر میدارد. جنازه دامادش نعمت الله آلبانی پشت یک تخته سنگ افتاده و گلوله ای دقیقاً روی قلبش نشسته بود. اما اثری از کائوک و میرزا نبود گویا نعمت الله در مقابل قزاقها ایستاده بود تا دو مسافر دیگر به راه خود ادامه دهند حسن خان بین رفتن، ماندن و برگشتن یکی را باید انتخاب میکرد! چه بر سر میرزا آمده؟ آیا آنها نیز جلوتر گرفتار قزاقها شده و کشته شده اند یا این که به راه خود ادامه میدهند؟

در کنار جسد داماد سوالهایی ذهنش را آزار میداد از سوی دیگر به خانواده خود می اندیشید به یتیمان نعمت الله به ایل خود که هفت سال کنارش جنگیده بودند و شاید به جان خود میاندیشید زنده ماندن و وسوسه حیات نعمتی است که هر کس نمی تواند آن را نادیده بگیرد مگر همه انسانها در یک مرتبه و مقام هستند؟ مگر می شود حسن خان را با میرزا مقایسه کرد؟ این برگشت میتوانست به از دست دادن جانش تمام شود اما با همه این سوالها بر میگردد تا خبر کشته شدن داماد را برساند.

راه رفته را دو روزه بر میگردد و همه چیز را به تقدیر و مشیت الهی میسپارد “حسن بک” دایی شهید نعمت الله به حسن خان میتازد و “حاجی اکبر آلیانی” پدر نعمت الله نیز حسن خان را سرزنش می.کند “یوسف خان شبان شفتی” خبر مرگ (شهادت) میرزا را با شادی به آلیان رسانده بود بزرگان آلیان از او میخواهند تسلیم شود یوسف خان شفتی که ارتباط خوبی با رضاخان داشت ضمانت میکند اگر حسن خان تسلیم شود ترتیبی اتخاذ خواهد کرد که جانش در امان باشد. حسن بک برای آخرین بار یوسف خان را تهدید میکند اگر مویی از حسن خان کم شود شفت را به آتش خواهیم کشید»

رضاخان ضمانت جانش را مشروط به اینکه او تمام قورخانه تسلیحات را تحویل دهد، می پذیرد. حسن خان به طور قطره چکانی بسیاری از قورخانه را تحویل و بسیاری را در دل خود نگاه میدارد در جنگ جهانی دوم ایل آلیان که تجربه جنگ جهانی اول را پشت سر نهاده بودند مجدداً مسلح میشوند و این تسلیحات مربوط به همان دوران است که احتمالاً اندکی از مخفیگاه را به منشی خود میرزا جعفر الیانی گفته بود در هنگام وقوع جنگ جهانی دوم پانزده سال از مرگ حسن خان گذشته بود).

بهمن ماه بود دو ماه از افول نهضت گذشته بود و پایتخت دستخوش اتفاقات رضاخان مقدمات سفر احمد شاه به فرنگ را مهیا کرده بود (۱۳۰۰/۱۱/۶) تا یکه تاز ایران شود او که می‌خواست ایالت گیلان را به نوعی به آرامش نسبی برساند تا در پایتخت با فراخی خاطر به پادشاهی بیاندیشد پیشنهاد حکومت فومن گسکرات و تولمات را به حسن خان میدهد و همکاری با سرلشکر زاهدی را نیز به پیشنهاد خود می‌افزاید حسن خان همکاری با سرلشکر زاهدی را به دلیل جنایات وی در آخرین ماههای نهضت رد میکند و سرلشکر آیرم که از مخالفان رضاخان و سیاست آلمان در آنروزها بود را پیشنهاد می.کند سرلشگر زاهدی گستاخی حسن خان را تاب نیاورده و نهایتاً مسبب قتل او میشود.

حسن خان و حدود ۵ سال نایب الحکومتی فومن و گسکرات

حسن خان دوران نهضت خدمات شایانی انجام داده بود. از مهم ترین آنها می توان به ساخت جاده نرکستان معروف به جاده جنگل اشاره کرد. پس از نهضت جاده ماسوله به فومن و کسما را ساخت که در سالهای دور معروف به «جاده حسن خانی» بود احداث اولین باغ چای فومنات و رونق آن در تمام منطقه غرب گیلان ساخت چندین مدرسه در محدوده روستاهای همجوار، احداث کارخانه برق زیده که البته با مرگش ناتمام ماند.

رضاخان کاملاً او را تحت نظر داشت و حتی راننده شخصی (علی آقا گرجی) و محافظ او (جعفر پادنگی) از طرف دولت انتخاب میشد تا کوچکترین حرکت او زیر نظر باشد رضاخان بعد از به سلطنت رسیدن (۱۳۰۴/۹/۲۴) و تاج گذاری (۱۳۰۵/۲/۴ عازم رشت میشود در راه فومن خبری به گوش رضاشاه میرسد مبنی بر ترور قریب الوقوع شما توسط حسن خان این خبر چه راست و چه دروغ از طرف دشمنان (سرلشگر زاهدی و یوسف خان شفتی) مخابره شده بود که باعث منصرف شدن رضا شاه و رجعتش به پایتخت میشود.

چند هفته ای از سفر رضاخان نگذشته بود که حسن خان در منطقه دهنه سرنرگستان مورد اصابت گلوله قرار میگیرد ضارب ابراهیم ندامانی نام داشت که به تحریک سرلشکر زاهدی دست به ترور زده بود۱۷ نامبرده دستگیر میشود و بلافاصله بدون

اعتراف کشته میشود تا همه چیز مسکوت بماند حسن خان به بیمارستان انتقال پس از کارشکنی ها در درمان وی که باز هم رد پای سرلشکر زاهدی در آن پیداست در بیست و دوم خرداد ۱۳۰۵ چشم از جهان فرو می بندد.

طرح چند سوال ساده و کلام آخر

همه نویسندگان تاریخ جنگل حضور معین الرعایا را تا آخرین روزها در کنار میرزا تایید میکنند اما تسلیم شدنش را حتی بعد از پایان نهضت ناجوانمردانه دانسته‌اند. حال اینکه تک تک این نویسنده‌ها یک ماه جلوتر از افول نهضت خود را تحویل نیروهای دولتی و رضاخان داده بودند. سعد الله درویش در خاطرات خود میگوید: “رضاخان یک روز با خوشرویی تمام به من گفت دوست دارم آنگونه که با کوچک خان بودی با من بمانی”۱۸ ایشان همراه رضاخان در سالروز جشن انقلاب اکتبر در سفارت شوروی حضور داشت۱۹ حال آن که در همان روزها اواسط آبان ماه آلیان زیر چکمه‌های قزاقها بود و معین الرعایا و ایلش در حال جنگیدن یا شکنجه شدن بودند. مرحوم فخرایی نیز میگوید: “حب حیات بر حسن خان غلبه کرد و خود را تسلیم کرد”. وقتی خاطرات وی را مرور میکنیم در میابیم ایشان نیز یک ماه جلوتر از افول نهضت در حوالی کوههای امامزاده ابراهیم شفت خود را تسلیم قوای رضاخانی کرده بود. ایشان در کتاب سردار جنگل مرگ حیدر عمو اوغلی را توسط تالشهای نفهم آلیان معرفی میکند۲۰. چگونه است که ذره ای از حماسه هفت ساله ایل آلیان در کتابش یافت نمی شود اما وقتی قتل یک خائن به میان می آید یک ایل و یک قوم را زیر سوال میبرد و کلمه تالش و نفهم که هر دو تحقیر به یک قومیت محسوب میشود را به کار میبرد. در کتاب محمد علی گیلک که با تصحیح مرحوم جهانگیر سرتیپ پور نگارش شده یک سوال طرح میگردد مبنی براینکه یک تالش این همه ثروت را از کجا آورده۲۱ اگر چه طرح این سوال هیچ اشکالی ندارد، اما از کلمه تالش چه برداشتی جز تحقیر نسبت به یک قوم و زبان میتوان داشت؟ اگر چه برای تک تک نویسندگان احترام والایی قائل هستم اما باید بگویم اتکا و باور کوچک خان به یک تالش روستایی (حسن خان) و محبوبیت ایشان در نزد میرزا باعث شده که بسیاری از نویسندگان با دیدی ناسیونالیستی به این فرد و این ایل بنگرند. این ادعا به طور کامل در کتابهای تاریخ جنگل محسوس است که نشان میدهد این تفکر، یا در وجودشان از اول وجود داشته و یا توسط اشخاصی دیگر به آنان انتقال داده شده است. کلام اخر اینکه این مقاله هرگز نباید به عنوان تخریب نویسندگان تلقی گردد و نیز نباید به عنوان تطهیر کامل حسن خان قلمداد گردد. اگر چه ممکن است در دوران نهضت خطا یا اشتباهی از حسن خان دیده شود اما اتهام خیانت وصله ناجوری‌ست که زیبنده این مرد نیست.

          آبان ماه ۱۴۰۰ فومن

پی نوشت

۱ مصطفی شعاعیان در کتاب نظری به روابط شوروی و نهضت انقلابی جنگل، صفحه ۱۱۲ انقلاب جنگل را طولانی ترین انقلاب ایران در برابر استعمار و ارتجاع میداند و در مقابل جهانگیر سرتیپ پور که خود ادعای جنگلی بودن داشت در کتاب نامها و نامداران کیلان صفحه ۵۵۸ با ادعای عجیب انقلاب گیلان را از ۱۳۹۸ تا ۱۳۰۰ میداند در ضمن ایشان کتاب تاریخ انقلاب جنگل اثر محمد علی گیلک را نیز تصحیح کرده اند.

۲– افرادی مانند حاج احمد کسمایی خالو قربان احسان الله خان و سیدجلال چمنی

۳ – مقاله اتحاد اسلام و پیدایش جنگل – یحیی دیوسالار ، مجله ارمغان شماره ۶۵۰۴ سال ۱۳۴۴

۴ – صادق مهرنوش از نویسندگان اولیه تاریخ جنگل است با ادعای عجیب حسن خان را راهزنی معرفی میکند که توسط جنگلیها دستگیر میشود و کوچک خان لقب معین الرعایا را به او اعطا میکند این نویسنده حتی برای این دروغ بزرگ سنخیت گفتاری را نیزرعایت نکرده است. سال ۱۳۳۵

۵ – اولین کمکهای مالی توسط ماسوله‌ای‌ها که رقم آن از یک هزار تا پنج هزارتومان بود انجام گرفته کمک کنندگان عبارت بودند از حاجی روح الله ماسوله ای شیخ الاسلام شرفی صدر العلمای روحانی امام جمعه تولمی، حاج علی اخوان، حاج روح الله اخوان ،حاجی نصرت نصرتیان)

۶– هر دو این سرداران در رکاب نهضت به درجه شهادت مفتخر شدند.

۷ – حسن خان دارای سه دختر از زن اول (سکینه خانم همسر شهید نعمت الله آلیانی، رقیه خانم همسر رحیم خان جنگلی و ام‌هانی که در دوران نهضت به صورت معلول به دنیا آمد) و یک دختر از همسر دوم که این ازدواج بعد از نهضت بود نام دختر معین دخت بود که سالها بعد به عقد اسماعیل ماسالی فرزند کوچک یعقوب بک ماسالی درآمد اسماعیل ماسالی برادر کوچکتر انام قلی ماسالی معروف است.

۸ – سرزمین و مردم فومنات کیوان ،پندی رشت نشر ایلیا، صفحه ۴۳۶ تا ۴۳۸

۹ نهضت جنگل و معین الرعایا دکتر شاهپور آلیانی، صفحه ۷۰

۱۰ – خاطرات سعد الله درویش، صفحه ۱۱۴

۱۱ – دکتر شاهپور آلیانی معتقد است که شکل و شمایل جنگلیها (ریش و موی بلند) پیشنهاد یا ایده آن از طرف حسن خان بوده با این توضیح که حسن خان قبل از وقوع نهضت به دلیل داشتن صورتی استخوانی نسبتا از ریش و موی بلند استفاده می کرده که به احتمال زیاد این ایده به ذهن دیگران رسیده در سریال میرزا کوچک خان نشان میدهد ایده از طرف یک پهلوان دوره گرد به ذهن دیگران رسیده (دیدار نگارنده در سالهای اواخر هشتاد با دکتر الیانی) این ادعا را بنده در کتابشان ندیدم

۱۲ – اسد بیگ در کتاب نفت و خون صفحه ۱۱۳ جنگلیان را موجوداتی نیمه وحشی و کثیف معرفی میکند حال آنکه ایشان در سال ۱۲۹۸ فقط از گیلان عبور کرده و هیچ نشست و برخاستی با جنگلیان نداشته!!؟

۱۳– خاطرات سعدالله درویش صفحه ۲۰۲

۱۴– سفر احمد شاه به فرنگ در ششم بهمن ۱۳۰۰ انجام گرفت

۱۵ – بیگانه ای در کنار کوچک خان یان کولارژ، صفحه ۱۶۵

۱۶ – فریدریش گائوک آلمانی با نام ایرانی (هوشنگ که در ساسکس متولد شده بود قبلا نماینده تجاری در انزلی بود و دارای همسری روسی و یک دختر نامبرده تا آخرین لحضات همراه میرزا بود و به شهادت رسید

۱۷ – سردار جنگل ابراهیم فخرایی، صفحه ۴۲۲

۱۸ خاطرات سعداله درویش صفحه ۲۱۱

۱۹ خاطرات سعداله درویش صفحه ۲۰۳

۲۰ سردار جنگل ابراهیم فخرایی صفحه ۵۴۷

۲۱ تاریخ انقلاب جنگل، محمد علی گیلک، صفحه ۷۶

منابع:

۱ بیگانه ای در کنار کوچک خان بان کولارژ انتشارات فرزان ۱۳۹۴

۲ – سردار ،جنگل ابراهیم ،فخرایی، نشر جاویدان ۱۳۶۷

۳– خاطرات سعد اله درویش، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ۱۳۹۰

۴– تاریخ انقلاب ،جنگل محمد علی گیلک انتشارات گیلکان رشت ۱۳۷۱

۵ – نهضت جنگل ومعین الرعایا، شاهپور آلیانی، انتشارات فرشید ۱۳۸۵

۶ – نگاهی به روابط شوروی و نهضت جنگل مصطفی شعاعیان، انتشارات مزدی ۱۳۸۷

۷ – سرزمین و مردم فومنات کیوان ،بندی رشت فرهنگ ایلیا ۱۳۹۸

۸– تاریخ جنگل صادق مهرنوش ۱۳۳۵

۹ – تحقیقات میدانی و مصاحبه با فرزندان مجاهدین الیان و روستاهای همجوار تشکر ویژه از آقایان سیروس و فرخ جنگلی (زیده)، فرخ آلیانی (توسه کله) هرمز علیپور (توکی بسته ماکلوان) مختار معصوم (شالتوک) حجت الله بلوری (میان رز). صحبت فتحعلی (مسجد پیش)…

 

 با تشکر از آقای مرتضی سخایی مدیر کانال میرزایی‌ها

 

——————————————————————–

مطالب مرتبط:

نهضت جنگل و معین‌ الرعایا (حسن‌ خان آلیانی)

حسن‌خان کیش‌دره‌ای

تحلیل و بررسی نامه‌ای بدون تاریخ، منسوب به حسن خان آلیانی (معین الرعایا)

میرزا نعمت الله آلیانی

به راستی چه کسی را میتوانیم نفر دوم نهضت جنگل بدانیم!؟

نگاهی کوتاه به نقش آلیان در نهضت جنگل1

نگاهی کوتاه به نقش آلیان در نهضت جنگل2