تمدن املش

در نواحی کوهستانی و کوهپایه‌ای بخش خاوری گیلان، آثار و اشیای ارزشمندی تاکنون پیدا شده که از نظر باستان شناسان دارای اهمیت فراوانی است از آن جا که مقدار زیادی از این آثار در ناحیه‌ی کوهستانی املش یافته شده است از آن با عنوان هنر و تمدن املش یاد می‌شود.

دکتر گیرشمن باستان شناس برجسته معاصر درباره‌ی یافته های باستانی املش می‌نویسد هنر املش که ما تصور می‌کنیم متعلق به قرون نهم و هشتم پیش از میلاد است، فقط از سه یا چهار سال پیش شناخته شده اطلاعاتی که از این دوران آغاز تمدن ایران به ما رسیده نتیجه‌ی کشفیات اتفاقی دهقانان در ناحیه‌ی کوهستانی جنوب غربی دریای خزر است و عبارت است از اشیایی که همراه مردگان در قبرها قرار داده شده بودند. این قبرها متعلق به دوران مگالیتیک اند.ا املش یکی از مراکزی است تحت تأثیر جریانهای هنری زمان خود قرار گرفته، ولی در عین حال شخصیت بخصوصی دارد که نشانه‌ی درجه ی بلندی هنر آن است. کوزه گر و پیکر ساز ابتکارات بدیعی از خود نشان داده اند و اندام انسانی و شکل حیوانات را به بهترین وجهی مجسّم نموده‌اند و خصوصاً گاو کوهان داری که از خود به یادگار گذاشته‌اند که انسان قرن بیستم را تحت تأثیر قرار می‌دهد. وی در ضمن این حتى ترکیب، اشکال ایده‌آل خود را در این شاهکار سه هزار سال پیش به آسانی می یابد. در میان این جمعیتِ زارع و چوپان ایرانی که با همسایگان خود روابطی داشتند، کوزه گر که در عین حال پیکر ساز نیز هست روح ابتکار و اختراعی از خود نشان داده که موجب حیرت میگردد (گیرشمن: ۱۳۴۶، ص ۳۱-۳۸).

دکتر گیرشمن تمدّن پیش از تاریخ ایران را تمدن املش نام نهاده است. بر اساس نوشته وی در گورهای کشف شده ی املش دو چشم‌بند برنزی کتیبه دار مربوط به زین و یراق اسب کشف شده۲ که بر روی یکی از آن نام شاه منواً (۸۱۰-۷۸۱پ.م) و بر روی دیگری نام شاه آرگیشتی (۷۸۱ – ۷۶۰ پ.م) – دو تن از فرمانروایان معروف دولت اورارتو – با نوعی خط میخی حک شده است (گیرشمن ۱۳۴۶، ص ۳۸) ویلیام کالیکان، از خاورشناسان معروف استرالیا جامهای بلند و مخروطی شکل و باریک املش و مارلیک را که از طلا ساخته شده و دارای برآمدگی های دندانه ای شکل و افقی است درست همانند ظروفی می‌داند که در زولواب لرستان کشف شده‌اند؛ با این تفاوت که کارهای املش هنرمندانه‌تر و دقیق تر از کار صنعتگران لرستان است و این خود می‌تواند دلیلی بر این امر باشد که چنین هنری از شمال ایران به آن رفته است (کالیکان، صص ۲۵-۲۶)

گیرشمن هم چنین در توصیف گنجینه‌ی موسوم به املش می‌نویسد در بین هنرمندان املش آثار زیادی از نفوذ هنر بین‌النهرین به چشم نمی خورد. دلیل اصلی این تأثیر ناپذیری کوههای مرتفع و صعب العبور است که میان آنان و بین النهرین فاصله ایجاد می‌کرده است انعکاس این امر در هنر این سرزمین موجب شده تا هنر عصر آهن قدیم قفقاز تأثیر بیشتری در دست آفریده‌های هنری این منطقه داشته باشد. وی اضافه می‌کند شاید هنرمندان املش از تیره مردمانی باشند که پیش از آمدن به سرزمین ایران، از میان جبال قفقاز عبور کرده اند (موسوی، ص ۵۱۰).

ا ساختمان‌های پیش از تاریخ که از یک یا تعداد زیادی بلوک سنگی تشکیل شده است

۲ محل دقیق پیدا شدن آنها معلوم نیست. هم چنین گفته شده که در حوالی مارلیک کشف شده اند

منبع: تاریخ گیلان پیش از اسلام-قربان فاخته