سلسله جستانیان

جستانیان خاندانی محلی و دیلمی بودند که از قرن دوم تا چهارم قمری بر بخشهایی از گیلان دیلمان و کوهستانهای آن حکومت کردند. در منابع از تاریخ و دوران حکومت ایشان آگاهی چندانی در دست نیست و اطلاعات پراکنده ای وجود دارد. ایشان در نواحی کوهستانی دیلم و رودبارالموت و طالقان اماراتی کوچک داشتند و تخت گاهشان رودبارالموت بود که بعدها از توابع قزوین گردید. جستانیان در واقع از جمله سلسله های حکومتی نیمه مستقلی بودند که در گیلان سر بر آوردند. از چگونگی تأسیس این خاندان که به آل جستان و آل وهسودان نیز شهرت دارند، هر چند اطلاع روشنی در دست نیست، اما از اواخر قرن دوم هجری نشانه هایی از وجود ایشان را در برخی از منابع می توان یافت. به گواهی تاریخ جستان بن مرزبان اولین حاکم شناخته شده این خاندان حکومتگر گیلان است. در سال ۱۸۹ هـ . ق بعد از آنکه یحیی بن عبدالله از علویان مهاجر مدینه به دیلم به پشتیبانی دیلمیها به قیام علیه خلیفه عباسی برخاست و عاقبت به شهادت رسید، وی بر تخت فرمانروایی دیلمان نشست و در همان زمان به آیین اسلام گروید. پس از وی پسرش جستان دوم به حکومت رسید. اطلاعات اندکی در باره او در دست است. وی ظاهراً همان ابولیلی نامی است که طبری ذیل رویدادهای سال ۲۰۱ از او به عنوان پادشاه دیلم یاد کرده است که توسط عبدالله بن خرداد به والی طبرستان دستگیر شد. پس از این در سال ۲۵۰ هـ . ق وهسودان یکی دیگر از فرمانروایان جستانیان قدرت را در دست گرفت. وی در همان سال با حسن بن زید (داعی کبیر) بیعت کرد اما حکومت او دیری نپایید و در سال بعد در گذشت. از این زمان به بعد با قدرت گرفتن علویان در طبرستان از یک سو و نبرد آنان با طاهریان و صفاریان از سوی دیگر، استقلال جستانیان تقریباً از بین رفت و گاه تابع امیران قدرتمند معاصر خود بودند. به گفته ی اصطخری دیلیمـان تـا ایـن زمان به دینی پایبند نبودند و به واسطه علویان به دین اسلام گرویدند.

پس از وهسودان، پسرش جستان سوم به حکومت رسید. وی مشهورترین حاکم جستانی به شمار میرود و حدود نیم قرن زمان فرمانروایی اش، گیلان رویداد بی شماری را تجربه نمود. وی بعد از مرگ حسن بن زید در سال ۲۷۰ هـ.ق، با برادرش محمد بن زید بیعت کرد و پس از وی هم دیری نگذشت که با ناصر کبیر (اطروش) بیعت نمود چندی بعد جستان بدست برادر خود علی از میان برداشته شد. علی بن وهسودان از سال ۳۰۰ هـ.ق از جانب خلیفه المقتدر بالله در اصفهان به سمت معاونت عمومی منصوب شد. در این زمان برادرش خسرو فیروز در دیلمان حکومت می کرد. در سال ۳۰۴ هـ . ق علی بن وهسودان عامل خراج خلیفه را در اصفهان به خاطر اختلاف مالی به قتل رساند که این مسئله باعث تیره شدن روابط وی با خلیفه گردید، از این رو به دیلم برگشت و اندکی بعد به دست محمد بن مسافر فرمانروای طارم زنجان کشته شد. بعد از او برادرش خسرو فیروز در سال ۳۹۷ هـ ق روی کار آمد و خون خواهی برادرش با محمد بن مسافر جنگید، اما مغلوب شد و سرانجام به قتل رسید. پس از این رویدادها، جستانیان در دهه سوم سده چهارم هجری بر اثر اختلافهای خانوادگی و کشمکش های درونی دچار ناتوانی و سستی شدند و با بر آمدن سالاریان که شاخه ای از مسافریان بودند، بدست ایشان به حاشیه ی قدرت رانده شدند و فقط تعدادی از ایشان بر نواحی شرق گیلان حکومت کردند.

از رویدادهای قابل ذکر دوره ی فرمانروایی ،ایشان حمله ی روسهای وارنگی به سواحل جنوبی دریای کاسپین به ویژه گیلان است که در حدود سال ۳۰۰ هــق (۹۱۱م) از راه دریا صورت گرفت. این حمله که به روایتی نخستین حمله روس ها به سواحل جنوبی دریای کاسپین است. در واقع بدست طایفه ای از وایکینگها صورت گرفت که ابتدا در کشور سوئد و نروژ امروزی سکونت داشتند و بعدها به دیگر مناطق، از جمله اروپای شرقی و روسیه کوچیدند. ابن اسفندیار کاتب، ابن اثیر و مسعودی از این حمله در آثارشان یاد کرده اند.

• جستان در لغت‌نامه دهخدا به معنی جهانگشاه و جهانگیر آمده است

منبع: خاندان های حکومتگر گیلان ، کیوان پندی