نامی مناسبتر از «کاسپین» یا «کاسپی» برای دریای شمال ایران وجود ندارد
سالها پیش وقتی در آموزش و پرورش مسؤولیتی داشتم، شاهد تغییر و جابهجایی نام دریای شمال ایران از «خزر» به «مازندران» و برعکس بودم. یادم می آید، همان روزها مقالهای در روزنامهای خواندم که در ارتباط با قومی به نام «خزر» بود و در آن به سابقهی این قوم و ریشههای آن پرداخته شده بود. در این سالها همیشه این دغدغه در ذهنم وجود داشت که به چه دلیل از این نام استفاده می شود و چرا نامهای دیگر که به بیش از 35 نام می رسد، مورد توجه قرار نگرفتهاند، تا اینکه تصمیم گرفتم، در این زمینه پژوهشی کتابخانهیی داشته باشم و براساس آن می توانم بگویم که نامی مناسبتر از «کاسپین» یا «کاسپی» برای دریای شمال ایران وجود ندارد و این نام مانند «خلیج همیشه فارس» عنوانی است که افتخاری ملی محسوب می شود، با این تفاوت که همهی کشورهای جهان این دریا را با نام «کاسپین» میشناسند، ولی ما در مکتوبات داخلی خود، نام دیگری را بر آن گذاشتهایم. شاید این فرصتی باشد (و برای کشور ما آسیب) که در آینده، کشورهای ساحل شمالی برای این دریا نام آن را با تمایلات خود تغییر دهند. همانگونه که بهتازگی جمهوری آدربایجان این دریا را «دریای آذربایجان» نامیده است.
واژهی «کاسپین» برخلاف تصوری که آن را نامی انگلیسی می دانند، نامی فارسی است و برگرفته از نام قومی که سالها در کرانهی دریای شمال ایران (گیلان) زندگی می کرد و تا قسمتهای مرکز فلات ایران نیز نفوذ داشت. در بسیاری از متون گذشته، مورخان نامهای کاشان و قزوین را که از شهرهای مرکزی ایران هستند، برگرفته از نام این قوم (کاسی) می دانند. از نگاه مردمشناسی جدید، مازندرانی ها و گیلانی ها (که در جهان ایشان را به نام کاسپین می شناسند) از نوادگان مردمی هستند که از غرب این دریا آمدند. این مردم خود به دو دستهی «کاسسی ها» و «کاسپی ها» تقسیم می شوند. «سی» در زبان گیلکی بهمعنی صخره و «پی» بهمعنی جلگه است و کاسهای ساکن جلگه «کاسپی ها» و ساکنان کوهستان «کاسسی ها» نامیده می شدند.
کاسپینها بر پایهی نوشتهی «هروت» در دوران هخامنشی جزو استان یازدهم بهشمار می رفتند و 200 تالان مالیات می پرداختند (جغرافیای تاریخی ایران باستان). در کهنترین نقشههای جهان که موقعیت این پهنه در آنها آمده، چون نقشهی «هکاتوس» (مربوط به 500 پیش از میلاد) و نقشهی معروف «آرانونس» (200 پیش از میلاد) همهجا نام این دریا برگرفته از نام «کاسپین» است.
بنا بر اظهار دکتر عنایتالله رضا نام «دریای مازندران» در سال 1316 و در دوران رضاشاه به این دریا و بدون هیچ سند و زمینهی تاریخی گذاشته شد. اگرچه قبل از آن، نام «طبرستان» که معرب «تپورستان» است، بر این دریا گذاشته شد و گروهی اعتقاد دارند، کلمهی «مازندران» که تقریبا مصادف و هممعنی با «طبرستان» است، از آن سالها رواج یافته است.
اما معروفترین نام برای دریای شمال ایران نام «خزر» است. این نام برگرفته از نام قومی به همین نام است و پس از قرن چهارم هجری قمری این نام مطرح شد. «خزرها» قومی ساکن جنوب و غرب دریای شمال ایران بودند که بعدها سراسر ضلع غربی این دریا را اشغال کردند. این قوم ابتدا زندگی شبانی و کوچی داشتند و پس از مدتی تا جنوب «ولگا» پیش رفتند و پس از پذیرش دین یهود نیز خوی نامتمدن و وحشی گر آنها زایل نشد و به غارتگری و چپاول اقوام مجاور پرداختند. این قوم با ایرانیان در ستیزه بودند و خسارتهای فراوانی بر ساسانیان وارد ساختند و یکی از عوامل مؤثر تضعیف ارتش ایران در برابر حملات مستمر روم شرقی بودند.
در دوران اسلامی ایران، سپاهیان مشترک مسلمان ایرانی و عرب بارها با خزرها درگیر شدند و در نهایت و پس از قرنها در سال 965 میلادی (354 هجری قمری) این قوم بهطور کلی متلاشی شد. خزرهای یهودی پس از آن به سوی اوکراین، مجارستان، لهستان و اروپای شرقی رفتند.
فرید فرخندهکیش – ایسنا