تاملی بر یک قرن سیاست و اقتصاد در گیلان

کتاب تاملی بر یک قرن سیاست و اقتصاد در گیلان با تکیه بر عصر ناصری 1313 – 1264 ق نوشته‌ی یاسر کریمی گیلایه، یک دوره‌ی صد ساله از تاریخ سیاسی و اقتصادی گیلان را از آغاز حکومت قاجاریه تا پایان فرمانروایی ناصرالدین شاه دربردارد. مباحث اصلی این اثر مربوط به وضعیت سیاسی و اقتصادی گیلان در دوره‌ی ناصری است.

قرار گرفتن گیلان در کنار دریای خزر، همسایگی با روسیه و وجود زمین‌های حاصلخیز برای کشاورزی، آن را از نظر اقتصادی به یکی از مهم‌ترین ولایات ایران در طول تاریخ علی‌الخصوص عصر قاجار مبدل کرده بود. شناخت مناطقی که نقش پایه‌های اقتصادی حکومت قاجار را بر عهده داشتند، برای کسانی که در عرصه‌ی تاریخ اقتصادی و اجتماعی قاجار دست به قلم هستند، ضروری است.

با به حکومت رسیدن آغامحمدخان، شاهزادگان و بزرگان قاجار به حکمرانی گیلان دست یافتند. این امر نزاع‌های بسیاری برای بدست آوردن حکومت این منطقه بین شاهزادگان قاجار به وجود آورد. در دوره حکومت فتحعلی‌ شاه قاجار که مصادف با جنگ‌های ایران و روس بود، گیلان چندین بار مورد هجوم قوای روس قرار گرفت که هر بار با مقاومت مردم منطقه، از ورود سپاهیان متجاوز به کشور جلوگیری به عمل آمد. در دوره حکومت محمد شاه نیز حکومت روس از دربار ایران اجازه‌ی تاسیس کنسولگری و حضور کشتی‌های جنگی خود را در بندر انزلی کسب کرد که این عمل برای مردم این منطقه قابل پذیرش نبود.

کتاب تاملی بر یک قرن سیاست و اقتصاد در گیلان با تکیه بر عصر ناصری 1313 – 1264 ق مشتمل بر یک پیشگفتار، چهار بخش، ضمایم و تصاویر است. در بخش نخست به سه موضوع، وضعیت تاریخی و جغرافیایی گیلان؛ ولایات گیلان در دوره‌ی قاجاریه و نگاهی کوتاه به وضعیت اجتماعی گیلان در عصر قاجار اشاره شده است و در آن کوشش شده که علاوه بر نگاهی کوتاه به تاریخ و قلمروی جغرافیایی گیلان، به معرفی و کارکرد مهم‌ترین ولایات آن در دوره‌ی ناصری نظری نیز پرداخته شود.

در بخش دوم به وضعیت سیاسی و اقتصادی گیلان از تأسیس سلسله‌ی قاجاریه تا آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به طور اجمال اشاره شده است. در بخش سوم به یکی از موضوعات اصلی پژوهش تحت عنوان وضعیت سیاسی گیلان در دوره‌ی سلطنت ناصرالدین شاه پرداخته و مطالب آن بیشتر حول محور حاکمان گیلان و اقدامات آنان است. موضوعات این بخش در برگیرنده‌ی وضعیت سیاسی گیلان از حکمرانی علی خان مقدم مراغه‌ای تا حکومت میرزا سعیدخان مؤتمن الملک؛ وضعیت سیاسی گیلان از میرزا سعید خان موتمن الملک تا حسین خان سپهسالار و وضعیت سیاسی گیلان از حکمرانی میرزا حسین خان سپهسالار تا پایان دوره‌ی حکمرانی ناصرالدین شاه قاجار است. بخش پایانی نیز به وضعیت اقتصادی ایالت در دوره‌ی حکمرانی ناصرالدین شاه می‌پردازد.

در بخشی از کتاب تاملی بر یک قرن سیاست و اقتصاد در گیلان با تکیه بر عصر ناصری 1313 – 1264 ق می‌خوانیم:

گیلان در دوران حکومت قاجاریه، توسط والی یا حاکم اداره می¬گردید. والیان مستقیماَ از جانب شاه انتخاب می‌شدند، آنان یا از شاهزادگان و درباریان بودند و یا ملاکین متنفذ محلی. مراتب اجتماعی به ترتیب اهمیت از نظر قدرت، ثروت و نفوذ در گیلان عبارت بودند از : 1- عمال دیوان که وظیفه حکومت کردن را بر عهده داشتند. 2- روحانیون. 3- ملاکین و خوانین 4- تجار و اصناف. 5- کشاورزان که اکثریت جمعیت گیلان را تشکیل می‌داد. 6- کارگران. هریک از قشرهای اجتماعی فوق از سلسله مراتبی با درجات متفاوت، در درون خود برخوردار بودند. در این زمان هیچ گونه اصول و مقررات مدون به عنوان دستور العمل حکام و فرمانروایان وجود نداشت و چگونگی صدور حکم و نحوه اجرای آن تابع میل و هوی و هوس مقامات بود. «نه مرجعی به نام دادگستری وجود داشت و نه سازمان‌هایی به نام شهربانی و شهرداری. تمام اختیارات منطقه در دست حکام وقت بود».

به طور کلی رسیدگی به جرایم توسط افرادی که با صلاحدید مقامات حکومتی انتخاب می‌شدند، حل و فصل می‌شد. اکثریت مردم در فقر و جهل و بی خبری به سر می‌بردند، شرکت آن‌ها در اجتماعات فقط در مجالس ایام محرم یا در جشن‌های محلی و … بود. کارلا سرنا در دیدار خود از گیلان می‌نویسد: «مردم رشت به تعلیم و تعلم علاقه مندند. معلمان مدارس ملایان هستند و اولیاء طفل هنگامی که دانش آموزی خواندن را فرا می‌گیرد، بدان‌ها پیشکش می‌دهند. تنها کتاب قرائتی قرآن است. دختران تا سن هفت سالگی همان تعلیمات را که به پسران داده می‌شود، فرا می‌گیرند و این معلومات با هنر خیاطی که در خانه می‌آموزند کامل می‌شود… ثروتمندان نیز بیش از فقرا سواد ندارند».

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار
بخش اول: نگاهی کوتاه به تاریخ و جغرافیای گیلان
فصل اول: وضعیت تاریخی و جغرافیایی گیلان
فصل دوم: ولایات گیلان در دوره قاجار
فصل سوم: نگاهی به وضعیت اجتماعی گیلان در عصر قاجار

پدیدآورنده :

نام : کتاب کتاب تاملی بر یک قرن سیاست و اقتصاد در گیلان با تکیه بر عصر ناصری 1313 – 1264 ق
نویسنده: یاسر کریمی گیلایه
ناشر چاپی: انتشارات گیوا
سال انتشار: ۱۳۹۹
تعداد صفحات:۳۴۰