دری وری به قلم «حسین کسمایی» و یادی از میرزا کوچک خان

پیشگفتار:

پژوهش و نگارش مرتضی سخایی

جمعه : ۱۴۰۲/۶/۳

کمیتۀ ستار گیلان در ۱۳ بهمن ۱۲۸۷ خورشیدی مصادف با روز عاشورا در جریان حضور دسته های عزادار در بازار رشت، دعوایی ساختگی به راه انداخت که در پی آن جوانی به نام «سید میر علی اکبر میر صمد اوغلی تبریزی» کشته شد. مؤسسین کمیتۀ ستار یعنی میرزا کریم خان رشتی و برادرش سردار محیی شش روز پس از این قتل مرموز، یعنی در ۱۶ محرم ۱۳۲۷ قمری مصادف با ۱۹ بهمن ماه ۱۲۸۷ خورشیدی در ظاهر به مناسب هفتم آن جوان کشته شده و در پوشش خوانخواهی از او، مرتکب قتلی دیگر شدند.

آقا بالاخان سردار افخم حاکم رشت که مخالف مشروطه بود، در باغ مدیریه رشت بدست کمیته ستار کشته شد حالا زمان مناسبی بود برای فتح تهران بدست مشروطه خواهان گیلانی، میرزا کوچک خان جنگلی که حدود هفت سال بعد رهبری نهضت جنگل را بر عهده گرفت نیز یکی از همین گیلانی‌های مشروطه‌خواه بود تهران بدست مشروطه‌خواهان افتاد با کمک سردار محیی و برادرش میرزا کریم خان رشتی، روزنامه وقت در تهران دایر و تحت مدیریت «حسین کسمایی» یکی از اعضای کمیته ستار گیلان قرار گرفت.

گهگاه ستون «دری وری» بدون ذکر نام نویسنده در این روزنامه چاپ می‌شد. اما در یکی از شماره‌های آن نامی از میرزا کوچک خان هم آمده که بدینوسیله، نویسنده ستون دری وری مشخص می‌گردد او کسی نیست جزء میرزا حسین خان کسمایی، کسیکه بعدها یکی از سه مدیر مسئول روزنامه جنگل شد.1

(ملا عمو و مدیر روزنامه وقت)، عنوان این مطلب به قلم حسین کسمایی است که در صفحه سوم روزنامه وقت (دوشنبه ۲۷ جمادی الاول ۱۷۱۳۲۸ خرداد ماه ۱۲۸۹]) به چاپ رسیده است.

((ملا عمو» اصطلاحی عامیانه در مطالبی بود که «میرزا جلیل محمد قلی زاده» مدیر ایرانی الاصل روزنامه ملا نصرالدین2 به قلم خود در این روزنامه منتشر می‌کرد. از همین رو «ملا عمو یا آی ملا عمو» نشریهٔ گهگاهی سیاسی فکاهی است که بین سال‌های (۱۲۸۶۸۷ خورشیدی) میان اکثریت مشروطه خواهان تبریز دست به انتقاد این گروه می‌زد و مطالب نیشدار و تند و تیز و فکاهی را برای تبلیغ مشروعه خواهان منتشر می‌کرد ناشر این نشریه فکاهی انجمن اسلامی تبریز بود و مدیریت آن را «میرزا احمد کاتب»، معروف به «بصیرت» به عهده داشت این نشریه با تثبیت قدرت به دست مشروطه خواهان پس از فتح تهران برای همیشه به خاموشی گرایید3.

مراد کسمایی از «ملا عمو» اما «میرزا جلیل محمد قلی زاده» صاحب امتیاز روزنامه ملا نصرالدین است. او با ذکر خاطره‌ای از ملاقاتش با میرزا جلیل او را «جوانی که از سیمای او آثار انسانیت و وطن‌پرستی پیدا بود» توصیف نموده است اما علیرغم حب و ارادتی که کسمایی در مقدمه این مطلب نسبت به میرزا جلیل ابراز داشته در مؤخره اما به شدت بر او تاخته است چرا که میرزا جلیل محمد قلی زاده میرزا حسین کسمایی را به اصطلاح امروزی یک «روزنامه نگار کپی» کار معرفی نموده است مطلب کسمایی شامل سه بخش است سه بخشی که از هم تفکیک نشده اند.

بخش اول : مقدمه، شامل سابقهٔ آشنایی با «میرزا جلیل محمد قلی زاده و ذکر خاطره ای از سفر مشترک به همراه میرزا کوچک خان به تفلیس

بخش دوم: ترجمه، یکی از مطالب روزنامۀ ملا نصرالدین که به مذاق کسمایی خوش نیامده

بخش سوم: پاسخ تند و بی پرده کسمایی به مطلب ملا نصر الدین در ادامه عین مطلب را جهت مطالعه و بهره برداری میرزاییهای عزیز درج میکنیم.

                                                                   با تقدیم احترام مجدد مرتضی سخایی

دری_وری4

ملا عمو و مدیر روزنامه وقت

دیروز بتلفن خانه طهران رفتم و بحاجتی که باجزا برای اصلاح تلفن داشتم پرداختم روی میز تحریر یکی از منشی‌ها روزنامۀ ملا نصرالدین بود چون خیلی طبعم از مقاک گویی خوشوقت می‌شود دستهایم بی اختیار بطرف آن روزنامه دراز شد این روزنامه در تفلیس که مرکز قفقاز است مدتی است طبع و نشر می‌شود و اغلب مردمان متوسط الحال قفقاز بلکه اغلب نقاطی که مسلمان ترک زبان در او یافت شود رغبتی به این روزنامه دارند مدیر محترم او را هم در اوقاتیکه سردار افخم مأمور رشت بود و من در تفلیس بودم و سرگذشت آن اوقاتم بی حد رقت انگیز است ملاقات کرده‌ام جوانی است که از سیمای او آثار انسانیت و وطنپرستی پیدا بود در آن دقیقه که روزنامه را بدست گرفتم فوراً خیالم بطرف محاصره انجمن ملی ایالتی رشت و کشته شدن چند نفر در اول استبداد صغیر رفت و مسافرت خودم را با یگانه مجاهد غیور آقا میرزا کوچک بتفلیس در نظر آوردم و تفلیس به تمام وجود من کوچه‌ها و خیابانها و سایر گردشگاههای خود را مرور میداد. با کمال میل با اینکه بیکار هم نبودم ورق ملا نصرالدین را باز کردم دیدم بملا عمو از طهران هردم خیال5 در باب کسما و کسمایی مقاله نوشته و در آنجا شیرینکاری کرده که ما مفاد آنرا در ذیل این مقاله درج نمودیم و آن بیانات از قرار ذیل است:

چند نفر که در ایران همیشه ایران و ایرانیان را غرق اضطراب و اغتشاش و اختلال می‌خواهند  تا خود را همه روزه در پیشگاه تصورات عارف و عامی بسطی داده باشند غافل از آنکه (آنکه فیل می‌خرید رفت) دستی بروزنامه‌های قفقاز دارند، بمجرد اینکه در یکی از خیابانهای طهران باینان مصادف شدی و مثل بنده ذلیل سر را محازی زانو نیاوردی فوراً کوکو – شش انداز می‌شود و بروزنامه‌های آنجا با یک راپرت یا یک مقاله دو روزی کار را مشتبه می کنند. ولی جای افسوس است طولی نمی‌کشد تفلیات و اغراض واضح میگردد. چیزیکه هست قدری از آنرا مشوب می‌کنند بلکه روزنامه های روسی و ترکی هم چون بواسطه قرب و جوار احتمال می‌دهند روزنامجات ترکی قفقاز از اوضاع ایران بهتر با خبر باشند عیناً همان مقالات را بقلم حق کشانه دو سه نفر خائن مخصوصاً از طهران بانجا روانه می‌شود نقل می‌کنند.

بملا عمو امر مشتبه شده در ضمن آن دلسوز خانمهای طهران عرضه داشته که کسمایی در شماره ۱۲ روزنامه وقت اصرار کرده که زنها در پس پرده خفا و بی علمی مستور بمانند الی آخر.

اگرچه در خصوص ستر و حجاب خانمها تقصیری بر ما وارد نیست هر که گفتگویی دارد با شارع و مقنن باید مباحثه کند.

اگر چه دینداری و کناره جویی از اشاعه منکرات را برای ما عیبی درست کرده اند.

اگرچه طلاق نامه را بجای عقدنامه بخرج میدهند.

اگرچه عین اقداماتی را که در تضییع شئونات وزراء و وکلاء و ایران و ایرانیان بکار بردند اینک درباره روزنامه وقت مجری میدارند اگرچه با کمال بی انصافی افتتاح روزنامه وقت را از گنج شایگان آقای سردار منصور وزیر عدلیه و آقای سردار محیی قلمداد کرده اند و این یک دروغ بی مزه ایست که هیچ بروزنامه ما و شخص مدیر با هزاران خروار سریش نمیچسبد فقط در جواب یک فراز لازم است بگوئیم:

ملا عمو اما اگر خانمهای خود را بوفق سلیقهٔ چند نفر حشرات تازه بطهران آمده که خود را مدیر روزنامه و خبرنگار قلمداد میکنند و جز تضییع حقوق ایرانیان خیالی ندارند6 بیرون بیاوریم یقین بدانید دیاری در کوچه و بازار زنده نمیماند و اثرش از ذو ذنب (ستاره دنباله) دار در صورت تصادف با زمین هزاران بار بیشتر و بدتر است. اغلب بادمجان ترشیهای چهار گوشه بی علم و ادب را که پدرش و جدش و مادرش و جدهاش و خودش همیشه غول بوده و مدرسه بسم الله.

اگر آفتابه در گوشه به بیند از ترس رم می‌کنند و داعی حق را لبیک اجابت خواهد گفت. اگر باور ندارید مضرتها و مفسده‌ها را در صورتیکه قبول کنید و بما مربوط نباشد بگوئید یکنفرش بیرون بیاید تا اقدامات پروردگار را تماشا کنید و به بینید زنده و متنفسی در ایران باقی نخواهد بود.

                                                                                                       (ابن الوقت)

******************************

1. از حسین کسمایی به عنوان متهم در قتل «آیت الله شیخعلی فومنی یک مشروطه مشروعه خواه گیلانی یاد میشود رک کتاب گیلان در جنبش مشروطیت. ابراهیم فخرایی ۱۰۳ و همچنین مقاله ورقی از تاریخ مشروطه انقلاب گیلان چگونه آغاز شد؟ نشریه یادگار ۱۳۲۶ سال چهارم شماره سوم ۴۱-۵۵. «شیخعلی علم الهدی حلقه سری فومنی یکی از اعضای هیئت اتحاد اسلام بود که تحت عنوان شیخعلی فومنی مکاتبه مینمود شخص اخیر ارتباطی با آیت الله شیخعلی فومنی» مقتول ندارد ..

2.در نامه مورخه ۲۵ رجب ۱۳۲۶ قمری مصادف با ۱ شهریور ۱۲۸۷ خورشیدی و ۱۰ آگوست ۱۹۰۸ میلادی که توسط میرزا کوچک خان نوشته شده است از «روزنامه ملانصرالدین» به مدیر مسئولی «میرزا جلیل محمد قلی زاده» با عنوان بلند بالای «جریده فریده {بی مانند} یگانه وطن پرست فرزانه، ملانصرالدین ملقب به آقا عمو» یاد شده است ر ک : گیلک، محمد علی ۱۳۷۱ تاریخ انقلاب جنگل، رشت: نشر گیلکان، ص ۱۱

3.کورش نوروز مرادی (پژوهشگر تاریخ مطبوعات رک: 807129/https://jamejamonline.ir/fa/news

4.روزنامه وقت چاپ ،تهران سال اول شماره ۵۵ دوشنبه ۲۷ جمادی الاول ۱۷۱۳۲۸ خرداد ماه ۱۲۸۹ ص ۳ به مدیریت حسین کسمایی)

5.«میرزا جلیل محمد قلی زده» در روزنامه ملا نصرالدین با امضاهای مستعار «هردم خیال ده دلی سرتیق»، «موزالان قارین قوی»، «ملا نصرالدین» مقالاتش را می.نگاشت رک قشمی ،محسن ۱۳۷۶ ملا نصر الدین جلیل محمد قلی زاده تهران : نشر ثالث ۷

6-کسمایی به هفته نامه حشرات الارض» و مدیر آن یعنی «میرزا آقا بلوری» چاپ تبریز کنایه میزند در سالهای مشروطه هفته نامه فکاهی دیگری هم در تبریز به صورت تمام رنگی منتشر میشود به نام حشرات الارض (۸۹-۱۲۸۷ (خورشیدی که از نظر محتوا و مرام و مسلک و راه و روش شیوه ملانصرالدینی را در ایران پی می گیرد. «میرزاقا بلوری» در تبریز پس از توقیف آذربایجان به انتشار این هفته نامه باکیفیت و تصاویر بهتر با مطالبی تندتر دست میزند. رک: 807129/https://jamejamonline.ir/fa/news