شیشه برها در نهضتهای مشروطه گیلان و نهضت جنگل

دکتر فریدون شایسته

در دو نهضت سیاسی – اجتماعی مشروطه و جنگل به نامهایی بر می خوریم که گویای شغل و پیشهٔ آنان است. رحیم شیشه بر و شیخعلی شیشه بر در این مقاله بر آنیم که شیشه برهای هر دو نهضت را مشخص کرده و فعالیتهای آنان را به خوبی بشناسیم.

چکیده

در این مقاله به نقش «شیشه برها» در دو نهضت مشروطه و جنگل در کانون جغرافیایی گیلان پرداخته می شود. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی است فایده مقاله این است که افراد نام آور گیلانی که تاکنون به خوبی معرفی نشده اند معرفی خواهند شد.

در دوره مشروطه، رحیم شیشه بر از چهره‌های پرنام و آوازه این دوره به شمار میرود. در مورد او می خوانیم: «شیشه بر از حامیان اولیه نهضت مشروطه در رشت بود و بعداً عضو کمیته مخفی ستار شد که در سال ۱۲۸۸ خورشیدی / ۱۹۰۹ میلادی با فرقه اجتماعیون – عامیون باکو، پیوندهای نزدیک برقرار کرده بود. او عضو انجمن رشت بود که در سال ۱۲۸۶ خورشیدی ۱۹۰۷ میلادی، به روستائیان نوشته بود که مجبور نیستند اجاره‌های معوقه یا سهم محصول ابریشم خود را به اربابان بپردازند. رحیم شیشه بر در دوره ی مشروطه یکی از رهبران مبارزات مردمی علیه مالکان به شمار میرفت تا جایی که در این دوره  وی از انجمن شهر اخراج و برای مدتی زندانی شده بود.» (آفاری، ۱۳۷۹:

(۲۱۰-۲۱۱

دومین اعضای ۱۲ نفره کمیتۀ ستار رشت که اسامی آنها را فخرایی معرفـی کـرده اسـت، نـام رحـیـم شیشه بر در بین آنها دیده میشود. (فخرایی، ۱۳۵۶ : ۱۳) هومن یوسفدهی، اعضای انجمن ملی رشت را ۴۰ نفر عنوان کرده که از رحیم شیشه بر به عنوان یکی از معروف ترین افراد گروه مشروطه خواهان تندرو نام برده است. در دوره مشروطه، البته اسامی: مهدی شیشه بر و میرزاآقا شیشه بر هم به میان آمده است که گویی این نامها بیانگر حضور قشر «شیشه بران» به عنوان یک قشر از اقشار پیشه وران و دارای مشاغل در نهضت مشروطه بوده است. یوسفدهی از رحیم شیشه بر در ذکر اسامی اعضای انجمن بلدیه رشت، کمیته سری ،گیلان اعضای انجمن اتحادیه حضرت ابوالفضل(ع) و عاملان قتـل آقابالاخان (سردار افخم)، حاکم مستبد گیلان نام برده است. (یوسفدهی ۱۳۸۷: ۴۷، ۵۶، ۷۲، ۹۹، ۸۱، ۸۲، ۱۱۹، ۱۲۹).

در دورهٔ مشروطه اسم رحیم شیشه بر در کنار اسامی سرشناسـی چــون: سید عبدالوهاب صالح ،ضیابری میرزا ابوالقاسم افصح المتکلمین، میرزا حسین خان کسمایی، سیداشرف الدین حسینی قزوینی نسیم شمال) دیده می شود.

حاج احمد کسمایی وقتی از کمیته سری مشروطه در رشت سخن میگوید اسم سه شیشه بر را ذکر کرده است رحیم شیشه بر، مشهدی اکبر شیشه بر و میرزا آقا شیشه بر هدایتی خوشکلام، ۱۳۸۳ : ۶۲) در حالی که در منابع دوره نهضت جنگل از حضور رحیم شیشه بر در این دوره خبری نیست، ولی حاج احمد کسمایی مینویسد که رحیم شیشه بر به دعوت او به نهضت جنگل پیوست. (همان : ۱۱۲) جای شگفتی این است که وقتی از تحصن مردم رشت در قنسولگری انگلیس در رجب ۱۳۲۴ قمری / ۱۲۸۵ خورشید سخن گفته میشود از رحیم شیشه بر به عنوان یکی از پیشکسوتان جنبش مشروطه هم نام برده میشود و نام وی چگونه در جمع ۲۷ نفری اعضای کمیته اتحاد اسلام دیده نمی شود؟ فخرایی گزارش میکند که در تحصن مجاهدان مشروطه در قنسول گری رشت، رحیم شیشه بــر بــا شارژدافر انگلیس به نام چرچیل که با چرچیل مشهور تشابه اسمی دارد به گفتگو مینشیند و به وی می گوید: ملت، خواهان مشروطه است. قانون آزادی و عدالتخانه میخواهد. (فخرایی، ۱۳۵۶ : ۵۹ )

در جمع گروه ۱۳ نفره ای که قرار شده بود براساس خواسته کنسولگری روسیه به مدت ۵ سال از گیلان تبعید شوند نام رحیم شیشه بر هم دیده میشود. (فخرایی، ۱۳۵۶ : ۲۵۱). دیگر از منابع نهضت جنگل دیده نمی شود که نامی از رحیم شیشه بـر بـرده شود. در کتاب سردار جنگل، فقط یک بار و در یک جا، یک عکس چهار نفره دیده می شود که یکی از آنان، شــیـخ عـلـی شیشه بر است. (فخرایی، ۱۳۵۴ : ۱۹۶) مؤلف هیچ گونه توضیحی درباره نقش وی در نهضت جنگل نمی دهد.

در منابع وقایع نگاری نهضت جنگل صادق مهرنوش تنها در سه صفحه از شیخعلی شیشه بر یاد کرده است. او می نویسد: محمد دانش که در سال ۱۳۲۲ شمسی ناظر هزینهٔ فرهنـگ شـد، در آن عصر، رسمیت ریاست مالیه تولمات و فومنات را داشت عکس دسته جمعی جنگلی ها را برداشت، شیخعلی شیشه بر سردسته، سیدحسین یاسیری، استاد علی باکاردِگر (غیاث)، سید حبیب الله مدنی و سیدحسن خان تهرانی نیز عکس گرفتند ولی عکس آنها به واسطه طول زمان محو شده، قابل استفاده نشد. (مهرنوش ۱۳۹۹ : ۱۰۰).

وی در جای دیگر می نویسد: «جمعیت کسما، پای مفاخر الملک را ویریس (ریسمان) کاهی بسته و او را لخت کردند شیخ علی شیشه بر عینک طلای مفاخر را تصاحب کرد (مهرنوش، ۱۳۹۹ : ۱۲۴) اما در مورد نقش شیخعلی شیشه بر صادق مهرنوش در این باره خوب توضیح می دهد: شیخعلی شیشه بر، معاون مشهدی علیشاه چومثقالی هوشنگی بود افراد گیلک از این دو نفر فرمان حرکت دریافت می داشتند این دو نفر به نهایت زیاد مورد علاقه رئیس جنگل بوده و در راه پیشرفت مقصود میرزاکوچک با جان و دل انجام وظیفه می.کردند مهرنوش (۱۳۹۹ :۱۳۲ )

از این نوشته برمی آید که شیخعلی معاون کمیسیون جنگ نهضت جنگل بوده است باز مهرنوش در مورد وی می نویسد: در مقابل مغازه کربلایی مؤمن (برادر شیخعلی) واقع در مسجد صفی موقعی که شیخعلی به منظور کشف علت جمع آوری سوارۀ چریک و تعداد نفرات اردو مشغول تحقیق بود، کسان مفاخر الملک (حاکم گیلان) به سر وقت او رسیده، با سیلی به سر و صورت او زدند بر اثر شدت ضربات، خون از بینی و زیر دندانهای شیخعلی فوران کرده و سپس بدن این مجاهد فداکار را در زیر لگد خورد و خمیر کرده و جسد نیمه جان شیخعلی نیز پس از ورود به جنگل، مراتب را در هیئت جنگل مطرح نمود. طبق تصویب کمیسیون جنگ قرعه حرکت به نام شیخعلی شیشه بر افتاد و او به معیت ۱۰ نفر مجاهد زبده با لباس مبدل به طرف چوکام روانه گردید مجاهدین توانستند اسیران روس ها را در جنگل اشکیک، پس از حمله به گاریهای نظامی روسها آزاد کنند. مجاهدین از طریق چوکـام بــه مبارک آباد، کفته رود، سس مس و ماشاتو کسبه طرف جنگل حرکت کردند. سواران کرد، از اسب ها پیاده و اسیران را سواره حرکت دادند. قنسرخان و شیخعلی در کسما، اسیران را تحویل میرزاکوچک دادند. مهرنوش ۱۳۹۹ : ۱۳۴ – ۱۳۳).

نتیجه و جمع بندی

همین طور که از پایان زندگی رحیم شیشه بر در نهضت مشروطه بی خبریم پایان کار شیخعلی شیشه بر در نهضت جنگل هم بر ما پوشیده است. ولی آنچه که میتوان گفت شیشه برهای این دو نهضت از نام خانوادگی برخوردار نبوده و هیچ گزارشی از خویشاوندی آنان منعکس نشده است. میتوان گفت که شهرت آنان به این نام ، مرهون شغل و پیشه آنان بوده است.

منابع و مأخذ

– آفاری   ژانت، ۱۳۷۹، انقلاب مشروطه ایران ترجمه رضا ،رضایی ،تهران، انتشارات بیستون

– فخرائی  ابراهیم ۱۳۵۴ سردار جنگل تهران، انتشارات جاویدان.

– فخرائی ،ابراهیم ۱۳۵۶ گیلان در جنبش مشروطیت شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری انتشارات فرانکلین.

– مهرنوش  صادق، ۱۳۹۹، تاریخ جنگل، به کوشش محمد کلهر، تهران، شیرازه کتاب ماه. – هدایتی خوشکلام منوچهر ۱۳۸۳ یادداشتهای حاج احمد کسمایی درباره نهضت جنگل، رشت، انتشارات کتیبه گیل

– یوسفدهی  هومن ،۱۳۸۷، انجمنهای گیلان در عصر مشروطه رشت، نشر فرهنگ ایلیا