مشهدی کاس آقا حسام (خیاط)

درنگی بر زندگی و زمانه مشهدی کاس آقا حسام (خیاط) از دوستان صمیمی میرزا کوچک خان

پژوهش و نگارش: مرتضی سخایی ۱۴۰۰/۱۲/۱۲

کاس آقا حسام، شخصیتی مهم در نهضت جنگل به شمار می‌آید. شادروان ابراهیم فخرایی از وی به عنوان دوست صمیمی میرزا کوچک خان یاد میکند (فخرایی ۱۳۵۷، ص ۳۹۱). تا جایی که در اسناد مکتوب موجود است وی نقش چشمگیر در چهار رویداد حساس و فوق العاده مهم نهضت جنگل داشته است.

هم او بود که توطئه ترور میرزا کوچک خان در واقعه ملاسرا را کشف نمود و زودتر به اطلاع میرزا و حسن خان آلیانی رساند تا در آن جلسه کذایی شرکت نکنند (آلیانی، بی تا، ص ۱۳۷). هم او بود که پس از شهادت دکتر حشمت جنگلی، پیکر او را تحویل گرفت و در گورستان چله خانه رشت دفن نمود (میرابوالقاسمی ۱۳۷۸ ص. ۱۱۹). هم او بود که سر میرزا را که شیخ احمد سیگاری با اتومبیل شخصی خود از تهران به رشت آورده بود تحویل گرفت و در گورستان سلیمانداراب دفن نمود.(شمسی پور خشتاونی «کاس آقا «حسام» از چشم استاد احمد علی دوست ۱۴۰۰, ص. ۵۳) و هم او بود که نقش اصلی در انتقال پیکر میرزا کوچک خان از گیلوان به رشت را عهده دار بوده است (حسام, ۱۳۵۷, ص. مقدمه).

اما به راستی او که بوده و سابقه آشنایی او با میرزا کوچک خان از کجا شروع میشود؟ چه مراوداتی با میرزا کوچک خان داشته؟ در چه سالی تولد یافته؟ اصالتاً کجایی بوده است؟ در چه سالی فوت نموده و کجا مدفون است؟ چرا هیچ عکس واضحی از او موجود نبود؟ آیا فرزند و یا نوادگانی داشته است یا خیر؟

این سوالات و شبیه این سوالات در طول یکصد سال از شهادت میرزا کوچک خان جنگلی جواب درخور توجهی پیدا نکرده‌اند اما کم نیستند پژوهندگانی که خلاءها را میشناسند و تلاش برای پر کردن آن میکنند. از همین رو جناب آقای جمشید شمسی پور خشتاونی نخستین کسی است که به صورت ویژه شخصیت کاس آقا حسام را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است نتیجه پژوهش ایشان طی دو مقاله در ماهنامه ره آورد گیل به مدیر مسوولی جناب آقای هوشنگ عباسی به چاپ رسیده است.

شمسی پور در مقاله «نهضت کوچک خان و نقش دکان مشهدی کاس آقا حسام »روایتهای مربوط به کاس آقا حسام در منطقه آبا و اجدادی خود یعنی روستاهای زیده و خشکنودهان را گردآوری نموده و نقش بی بدیل او را در گردآوری اطلاعات در حوزه نهضت جنگل یادآور شده است. (شمسی پور خشتاونی، نهضت کوچک خان و نقش دکان مشهدی کاس آقا حسام!, ۱۳۹۶, ص. ۱۳-۱۶)

از همین رو دومین مقاله ای که در حوزه شخصیت شناسی کاس آقا حسام است نیز باز به کوشش شمسی پور در نشریه ره آورد گیل منتشر گردید.

در مقاله «کاس آقا حسام از چشم استاد احمد علی دوست با پاره ای دیگر از اوصاف کاس آقا حسام روبرو میشویم استاد احمد علی دوست»، پژوهشگر و نویسنده کهنسال گیلانی است که نزد اهالی پژوهش دارای ارج و قرب و احترام فراوانی است. در این مقاله است که متن دستنویس آقای علیدوست در وصف کاس آقا حسام منتشر شده است. از نکات جالب توجه در این دستنویس اشاره علی دوست به نقش شیخ احمد سیگاری در ماجرای انتقال سر میرزا کوچک خان از تهران به رشت است. (شمسی پور خشتاونی, کاس آقا «حسام» از چشم استاد احمد علی دوست, ۱۴۰۰, ص. ۵۰-۵۳)

اطلاعات ما از زندگی و زمانه کاس آقا حسام بسیار اندک است اما روی هم رفته پاره‌ای دیگر از توصیفات این شخصیت مهم گردآوری گردیده که ثبت و ضبط آن میتواند فتح بابی شود برای محققان علاقمند به حوزه نهضت جنگل.

از سال تولد و مرگ کاس آقا حسام اطلاعی در دست نیست اما میدانیم که در رشت متولد شده و رشتی بوده است. خانه اش در خیابان درویش مخلص رشت (سام فعلی) و مغازه خیاطی اش، جنب مسجد و حوزه علمیه حاج حسن رشت (صالح آباد فعلی واقع در ابتدای خیابان علم الهدی کوچه شهید جمشید جمراد) قرار داشت.

در همین مسجد بود که میرزاکوچک خان دروس مقدماتی طلبگی را آموخت و در اوقاتی که از درس و بحث فارغ میشد به مغازه کاس آقا میرفت.

دوستی این دو از این زمان بود که شکل گرفت و چنان عمیق شد که کاس آقا حسام را تبدیل به یکی از وفادارترین یاران میرزا کوچک خان تا پایان عمرش نمود.

کاس آقا حسام نسبت خویشاوندی با «شیخ حسن حسام الاسلام متخلص به دانش» ندارد اما برادری داشته به نام «ملا حسن حسام» که این برادر پدر آقایان «میرزا علی حسام»و «حجت الاسلام والمسلمین حاج هادی حسام رشتی واعظ» بوده است.

میرزا علی حسام، در سال ۱۳۳۴ شهردار رشت بوده (فهرست اسامی شهرداران شهر رشت، از بدو تأسیس شهرداری تا امروز, ۱۳۷۱، ص ۲۲) و حاج هادی حسام از دوستان نزدیک مرحوم احسانبخش بود. هم او بود که در سال ۱۳۵۸ دررشت ترور و در سال بعد در تهران در گذشت.

کاس آقا همسر اختیار نموده بوده اما صاحب فرزندی نبود. از همین روعلاقه شدیدی به برادرزاده اش میرزا علی حسام، شهردار وقت رشت داشت و او را مانند فرزندش دوست میداشت.

کاس آقا تا اواخر دهه سی خورشیدی در قید حیات بوده است اما از سال فوت وی اطلاعی در دست نیست.وی در گورستان مدیریه رشت به خاک سپرده شد. این گورستان در حال حاضر به جهت توسعه خیابان آیت الله ضیابری، تخریب گردیده و آثاری از قبرهای آن وجود ندارد.

سپاسگذاری:

در گردآوری اطلاعات این مقاله از راهنمایی و مشاوره های جناب استاد رضا قانعی، از فرهنگیان فاضل شهر رشت و جناب آقای حاج حسین حسام فرزند ارشد شادروان حجت الاسلام شیخ هادی حسام رشتی واعظ ، بهره جسته ام که بدینوسیله از ایشان کمال تشکر را دارم.

منابع

آلیانی, شاهپور (بی تا) نهضت جنگل و معین الرعایا. تهران: میشا.

حسام, هادی. (۱۳۵۷) بهین گفتار؛ شامل اشعار گفتار و مواعظ مرحوم حاج شیخ هادی حسام رشتی «واعظ». رشت: صادقین

شمسی پور خشتاونی جمشید (۱۳۹۶) نهضت کوچک خان و نقش دکان مشهدی کاس آقا حسام رشت ماهنامه ره آورد گیل شماره ۶۶ و ۶۷ پیاپی ۷۹ و ۸۰ مهر و آبان ۱۳۹۶.

شمسی پور خشتاونی جمشید (۱۴۰۰). «کاس آقا حسام» از چشم استاد احمد علی دوست. رشت ماهنامه ره آورد گیل شماره ۱۱۰ و ۱۱۱ پیاپی ۱۲۳ و ۱۲۴. خرداد و تیر ۱۴۰۰.

فخرایی ابراهیم (۱۳۵۷) سردار جنگل؛ میرزا کوچک خان تهران جاویدان

فهرست اسامی شهرداران شهر رشت از بدو تأسیس شهرداری تا امروز. (۱۳۷۱, ۳۱۰۶). فصلنامه شهروند نشریه داخلی شهرداری رشت شماره ۲ ، تابستان ۱۳۷۱, ۲۲-۲۳

میر ابوالقاسمی سید محمد تقی (۱۳۷۸) دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل :تهران ندا.