کلاچ خانی خانم مزار
نیما فرید مجتهدی
اشاره:
اعتقادات مردم پیش از تاریخ کرانه جنوبی دریای کاسپین شناخته شده نیست. هرچند در مناطقی همچون استان گیلان برخی رسوم به طور مشخص ریشه در ادیان، مذاهب و باورداشت‌های باستانی مردم منطقه دارد، به طوری که هنوز هم در مناطق جنگلی و ییلاقی گاهی نمادهای طبیعی چون درخت‌های عظیم کهنسال، تخته سنگ‌های عجیب یا قلل کوه‌ها و چشمه‌ها نیز مورد تقدیس و احترام است(جکتاجی،19،1387). که بارزترین آن را می‌توان در تقدس درخت دانست(ستوده،40،1374و رابینو،30،1374). بنابراین جمع‌آوری داده‌های از این دست در منطقه و کنار هم قرارگرفتن آن‌ها، فرصتی است تا محققان بتوانند درباره ادیان باستانی مردم گیلان به نتایج مطلوبی برسند. هرچند تاکنون مطالعات زیادی در مورد باورداشت‌ها و رسوم مناطق مختلف گیلان از سوی پژوهشگران صورت پذیرفته است اما گهگاهی برخورد با برخی از این موارد به ویژه در گوشه و کنار مناطق کوهستانی گیلان، نشان از کافی نبودن و تمام نشدن راه دارد، با این حال باید سرعت جمع‌آوری مطالب افزایش یابد، که آن هم به دلیل از هم پاشیدگی سریع و شدید جوامع بومی به دلایل اقتصادی-اجتماعی است. در این نوشتار به طور خلاصه یافته‌های نگارنده درباره اعتقاد مردم بومی (گالش‌ها) کلاچ‌خانی ییلاقی در یکی از مناطق کوهستانی جنوب گیلان شناسائی و ارائه شده است. ضمناً توضیحات مختصری درباره جغرافیای این منطقه از خاک دیلمان ارائه می‌گردد که دلیل آن تاکید رابینو و ستوده بر حضور بازمانده‌های مردم قدیمی دیلمان در این محدوده جغرافیایی است.
کلاچ‌خانی:
کلاچ‌خانی یا کلاچ‌خؤنی در مناطق کوهستانی جنوب گیلان در منتهی‌الیه جنوبی دهستان دیلمان قرار گرفته است(شکل.1) این ییلاق در میان کوه‌های به نسبه کم ارتفاع در کف دره رودخانه‌ای قرار گرفته است، که در جهت شمال‌شرقی به رودخانه شاخداران می‌پیوندد (هر دو از سرشاخه‌های رودخانه چاک‌رود می‌باشند). جنس سازندهای منطقه از نوع توف‌های داسیتی-آندزیتی قرمز و خاکستری تیره با میان لایه‌هایی از گدازه‌های آندزیتی و سنگ‌های رسوبی مربوط به پالئوژن می‌باشد. قللی به ارتفاع 2000 متری از همه طرف به جزء سمت شمال شرقی، که جهت خروجی دره است، به این محل مشرف می‌باشند، معروف‌ترین ارتفاع منطقه کوه سیاش به ارتفاع 2300 متر می‌باشد که در جنوب‌شرقی کلاچ‌خانی قرار گرفته است.
شکل(1)موقعیت کلاچ‌خانی در استان گیلان و ایران
کلاچ‌خانی یکی از معروف‌ترین ییلاقات و چراگاه‌های تابستانی منطقه دیلمان تا چند دهه پیش بود و تا دهه‌های سی و چهل دامداری در آن از رونق خاصی برخوردار بوده است. رابینو در ابتدای مبحث مرتبط با دیلمان، کلاچ‌خانی را موطن دیلمیان قدیمی معرفی نموده است: «اعقاب دیلمیان قدیمی جزء در قرا کلارده[1] و چوشل دیده نمی‌شوند. زندگی آن‌ها تابستان‌ها در کلاچ‌خانی و زمستان‌ها در دشت می‌گذرد«(رابینو،1374،325). این مسئله در کتاب دکتر ستوده نیز به نوعی دیگر عنوان شده است(ستوده،15، 1374). گالش‌های کلاچ‌خانی میان این چراگاه و روستای چوشل و سرارود در 15 کیلومتری جنوب‌غربی لاهیجان رفت و آمد می‌کردند. بازمانده‌های خانواده‌های دامدار منطقه، اکثراً از این روستا به شهرهای بزرگ مهاجرت نموده‌اند. امروزه چند خانوار هنوز به کار دامداری اشتغال دارند که هنوز در مسیرهای کوچ قشلاق-ییلاق قدیمی از روستای چوشل و سرارود به کلاچ‌خانی رفت‌و‌آمد دارند. از روستای جؤر‌محله‌ی چوشل این مسیر بدین گونه است. بزگه‌لات. نساخانی(عبور از دامنه‌های کوه کاکوه).واجارگاه (این محل در دامنه‌های جنوب‌شرقی کوه کاکو در حوضه بارکیلی‌رود در غرب خرما-سیزکوه قرار دارد). پلت‌وردشت. خرگردن. لوه‌چاله. تی‌رین(محل شب گذرانی). تنگه‌بره‌سر. توساپشت(در پائیز یک ماه اینجا می‌مانند). کرف. راه‌دار(در حوالی نیاول، شب دوم را در این محل سپری می‌کنند). کله‌بره‌سره. اسپیلی. باباولی(اطراق شبانه). فیگور‌سر. چامولاسرا و در پایان کلاچ‌خانی. دامداران سرارود نیز از مسیر سرارود. سرگُلی. کاکوه. پلت‌وردشت. خرگردن. گنده‌بیجاران. لوه‌چاله. سیاه‌سنگان(پائین‌تی‌رین). تی‌رین(اطراق شبانه). تنگه‌بره‌سر. ضیاءکوه (در ارتفاعات حوضه باباکوه از زیرحوضه‌های شیم‌رود). توساپشت. راه‌دار. کرف(اطراق شبانه). کله‌بره‌سر و در ادامه هم مسیر با راه چوپانان چوشل تا کلاچ‌خانی را می‌پیمودند. درحال حاضر برای رسیدن به این سکونتگاه فصلی از دو مسیر عمده می‌توان رسید، یکی مسیر دیلمان و دیگری مسیر توتکابن. از مسیر دیلمان دو راه به این منطقه وجود دارد که راه اول در حال حاضر راحت‌تر است. سیاهکل. لونی. خشکه‌آب. اَبی‌نام. لاری‌خانی. اسپیلی. دیلمان. باباولی.مرجوکند. آسیابر. به سمت توتکابن. لنگل. اسطلخ‌کوه(در میانه راه لنگل به اسطلخ‌کوه از حوالی محل سیاه‌سر راهی مستقیم به چراکوه می‌رود). ناش. دنبال‌ده. سیستانک. چلوانسرا. قوشه‌لانه. جاده کلیشم. نرسیده به خلشکوه. چراکوه. در چراکوه مسیر شمالی و دست چپ را که راه خاکی بسیار نامناسبی است را به سمت کلاچ‌خانی ادامه می‌دهیم. مسیر دیگر از راه دیلمان. باباولی، اما در این قسمت با تغییر مسیر به سمت چپ از روستاهای ملومه. گیسل. تاریک‌دره. گوشل. ایژگی و سپس از مسیر چراکوه به کلاچ‌خانی. این مسیر به دلیل خرابی کم رفت و آمد است. مسیر دیگر از مسیر توتکابن رستم‌آباد به بره‌سر می‌باشد.
خانم مزار:
به مکان مقدسی که معمولا فاقد سرپناه است و اغلب به صورت پدیده‌ای طبیعی مثل سنگ یا درخت است و بنا به باورهای اهالی حتما پای آن سید، پیر یا قدیسی دفن است مزار می‌گویند. اگر سنگ باشد سنگ مزار می‌گویند(جکتاجی،19،1387). مردم بومی در کلاچ‌خانی مکان مقدسی را مورد تکریم و پرستش قرار می‌دهند که شامل چند تخته سنگ و ستون سنگی از نوع سنگ‌های آتشفشانی می‌باشد در میان این تخته سنگ‌ها، تخته سنگی که به ارتفاع تقریبی 4 متر به صورتی ایستاده و نوک تیز و به حالتی خمیده خودنمائی می‌کند، که به آن خانم مزار می‌گویند و اعتقاد دارند که این محل محل دفن زنی مقدسه می‌باشد. دلیل این توجه مردم بومی به این تخته‌سنگ‌ها، می‌توان شکل خاصی که در اثر فرسایش به مرور زمان در این پدیده طبیعی رخ‌داده است، دانست و با توجه به موارد مشابه در منطقه، که در منابع مختلف به آن اشاره شده است، به دلیل اعتقاد و تقدس این مکان درخت‌های اطراف این تخته سنگ به صورت دست نخورده مانده است. مشابه چنین حس تکریمی برای تخته‌سنگ‌های بزرگ در منطقه دیلمان به کرات مشاهده می‌شود، به طور مثال در بشکافته سنگ دیلمان، حاجت‌خانه دعا‌کوه در جنوبی‌ترین بخش استان گیلان در جنوب دیلمان. همچنین طبق یادداشت‌های جکتاجی(1387)، چنین مواردی در مناطقی چون رودبار، ماسوله و شاه معلم ماسال مشاهده شده است.
شکل(2)موقعیت خانم مزار در کلاچ‌خانی در دامنه‌های آن
شکل(3)سنگ معروف به خانم مزار در ییلاق کلاچ‌خانی
منابع:
1.پوراحمد جکتاجی، محمد‌تقی؛(1387)؛فرهنگ عامیانه‌ی زیارتگاه‌های گیلان؛دانشنامه فرهنگ و تمدن گیلان،نشر ایلیا.رشت.
- رابینو،ه.ل؛(1374)؛ولایات دارالمرز ایران گیلان؛انتشارات طاعتی؛رشت.
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، نقشه‌های توپوگرافی 1:50000، دیلمان l 5963.
- سازمان زمین‌شناسی کشور، نقشه‌های زمین شناسی 1:100000 منطقه گیلان، جیرنده.
- ستوده، منوچهر(1374)؛از آستارا تا اِستارباد؛ جلد دوم، آثار و بنا‌های تاریخی گیلان شرقی؛ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
.[1] در دامنه‌های شمال شرقی درفک قرار دارد
