سیر تاریخی نامجاهای گیلان و دیلمان قسمت اول ( اشکور یا اشکورات؟)

محمد آقاجانی کلامرودی محقق و پژوهشگر تاریخ و زبان شناسی

گیلان یکی از استانهای شمالی ایران است. این استان توسط رشته کوه البرز در جنوب و غرب و دریای کاسپین در شمال احاطه شده است و با توجه به اقلیم و طبیعت خود سرزمینی محصور و دست نیافتنی بود گیلان در طول تاریخ مورد توجه بشر قرار داشته و تمدنهای بزرگی در آن همچون تمدن مارلیک ، تمدن دیلمان و تمدن املش شکل گرفته است. نام باستانی این سرزمین ورن یا ورنا بوده که از کهن بودن آن حکایت دارد. در اوستا و شاهنامه این نام بارها آمده است. در این سرزمین اقوام نامداری مانند آماردها و کادوسی ها میزیستند حکومتهای آل بویه و آل زیار از آن برخاسته و بر پهنه وسیعی از ایران فرمان میراندند. شجاعت مردم و عوامل طبیعی باعث میشد این ناحیه در طول تاریخ از نفوذ و اشغال بیگانه در امان بماند بارها مورد هجوم دشمنانی مانند اسکندر و تازیان و حتی حکومت مرکزی ایران قرار گرفت اما هیچکدام موفق به تصرف گیلان نشدند و همچنان استقلال این سرزمین حفظ گردید. اما پس از استیلای عرب ها بر ایران و حدود قرن دوم هجری به بعد علویان به این ناحیه روی آورده و اقامت گزیدند. عده ای نیز به علت مخالفت با دستگاه خلافت عباسی به این سرزمین مهاجرت نموده و پناه گرفتند و فرهنگ و مذهب خود را تبلیغ و بسط دادند. از این رو رقابتی بین اقوام و مذاهب مختلف ایجاد و اختلافات نژادی ،سیاسی و مذهبی بالا گرفت هر گروه از سوی حکومتی در بیرون مرزها حمایت میگردید .

حکومت های محلی نیز برای بقاء مجبور به مقاومت بیشتری میشدند. با اینحال گرچه گیلان استقلال کامل یا نسبی خود را تا قرنها حفظ نمود اما یکپارچگی و اتحاد داخلی خود را از دست داد. این کشمکشها موجب تغییراتی شد که تاثیرات آن تاکنون باقی مانده است یکی از آن تأثیرات رایج شدن نامجاهای غلطی مانند گیلانات ،دیلمانات ،فومنات، اشکورات ، لواسانات و چرا در سرزمینی که فرهنگ و تمدن آن در طول تاریخ زبانزد است چنین اتفاقی افتاد؟

الف : دلایل تاریخی

ابتدا به تاریخ پر تلاطم و پرآشوب گیلان و پیرامون آن پس از تسلط اعراب بر ایران مینگریم در کتاب حدود العالم من المشرق الى المغرب( تصحیح دکتر ستوده صفحه ۱۴۹ )در توصیف دیلمان که جغرافیایی گسترده ای داشته چنین آمده است «گیلان ناحیتی است آباد با نعمت و توانگر است مردانشان را هیچ کار نیست مگر کی حرب و به همه حد گیلان و دیلمان هر روز به هر دهی یک یا دو حرب کنند دهی با دهی دیگر به روز بود که مردم کشته شوند و عصبیت میانشان همی ماند و حرب همی کنند تا آن که کسی از آنجا برود به لشکری کردن یا بمیرد یا پیر شود…» این متن سندی است که نشان میدهد گیلان و دیلمان در قرون ابتدای پس از اسلام چه اوضاع آشفته و هرج و مرجی داشته است.

در نزهه القلوب حمدالله مستوفی (تصحیح دکتر ستوده صفحه ۶۰ ) آمده است «اشکور و دیلمان و ولایت طوالش و خرکان ….. را ولایت بسیار است ما بین عراق و جیلانات در کوهستان سخت افتاده است، هر ولایتی را حکم حاکم علیعده باشد و آن حاکم خود را پادشاهی شمارد » این موضوع بیانگر پاره پاره بودن این نواحی که هر نقطه ای را زورمندی یا سرکشی از آن خود نموده و خویش را شاه میداند است . می توان دریافت که تا قرن چهارم ه.ق هنوز به این مناطق دیلمان اشکور ، فومن ، لواسان و…. گفته می شد و بطور کامل و گسترده جمع بسته نشده اند اما برخی مناطق با “ات” عربی ترکیب شده اند در حالی که آشفتگی و هرج و مرج و سرکشی حاکمان محلی و زورمندان بیداد میکرد نزاع و جنگ بین آنان بیش از پیش به تقسیم نواحی به مناطق کوچک تر می انجامید . اما بعد از قرن چهارم کم کم تاثیرات این عوامل را مشاهده میکنیم در کتب و اسناد تاریخی نامجاهایی مانند دیلمانات ،گیلانات، لواسانات ، فومنات ، اشکورات و…. دیده میشود .

به عنوان مثال چهار منطقه قدیمی و تاریخی فومن ،تولم ، گسکر و شفت ، فومنات نام گرفت یا دو ناحیه لواسان کوچک و لواسان بزرگ به لواسانات معروف شد. ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه خود در حدود هزار سال پیش آورده است؛ «میان ری و آمل، کوه دماوند است مانند گنبدی که آنرا لواسان گویند. »

اما بعد از آن دوره کم کم لواسانات بر سر زبان ها افتاد. اشکور نیز به مناطق کوهستانی شمال ،البرز، جنوب دریای خزر و شرق دیلمان گفته میشود. این ناحیه در جنوبی ترین نقطه شهرستانهای املش و رودسر و غرب رامسر قرار دارد اشکور دارای هفت دهستان است که دهستانهای کجید و سمام از توابع املش، اشکور بالا از توابع رامسر و دهستانهای اشکور سفلی اشکور، علیا، شوئیل و طول لات از توابع بخش رحیم آباد شهرستان رودسر می.باشند این سرزمین بزرگ نیز روند مشابهی با آنچه عنوان شد طی کرده و در دوره های مختلف دست به دست شده است. بهمین علت به اشکور، اشکورات می‌گویند.

پسوند “ات” برای جمع بستن نواحی و مناطق ، توسط حکومت های عرب یا دست نشانده اعراب رایج گردید. زبان عربی ، زبان رسمی شد و بکارگیری واژههای عربی در نوشته ها و کتب آن دوره غالب گردید دیلمیان و گیلانیان نیز ناخواسته یا برای نشان دادن وابستگی از آن پیروی نموده که تاثیرات آن تاکنون باقی مانده است .

از نظر تاریخی اصلی ترین علت شکل گیری و رایج شدن نامجاهای غلطی مانند اشکورات به جای اشکور بزرگ یا گیلانات به جای گیلان بزرگ و فومنات به جای فومن بزرگ این بود که گیلان و دیلمان بزرگ از ری گرفته تا مرز آذربایجان تا طارم و از سویی تا چالوس پاره پاره بود و بر هر پاره اش افرادی بر سر قدرت در حال جنگ و نزاع بودند.

در بیرون مرزهای گیل و دیلم نیز اوضاع بهتری وجود نداشت و بر هر سرزمینی، شاهی و حاکمی فرمان می راند و هر کدام چشم طمع به خاک آن داشتند.

به عنوان مثال در قرن هشتم ه.ق پیرامون گیلان و دیلمان شروانشاهان و آق یونونلوها در غرب، قزوین و زنجان حاکم بودند . در تبرستان هر ناحیه ، چون کلارستاق ،رستمدار، آمل ساری و دیگر مناطق حاکمی حکم میراند. در این اوضاع پر آشوب ، پیرامون گیلان و دیلمان نیز تکه تکه و از آشفتگی بیشتری رنج میبرد و هر روز بر سر تصرف و غارت یک ناحیه یا ده در حال جنگ و خونریزی بودند و هر حاکم و خانی برای تحکیم قدرت و استمرار حکمرانی خود، به قدرتمندی دیگر و بیگانه در بیرون قلمرو خود چشم دوخته و وابسته بود.

گاها یک ناحیه کوچک در مدت کوتاهی بارها دست به دست شده و حاکم آن به علت کشته شدن یا تصرف تغییر میکرد .