مناطق تالش‌نشین-تالش‌های شرق گیلان

تاریخ خانی،شامل حوادث گیلان از ۸۸۰ تا ۹۲۰ قمری،دو جا از تالش نام می برد .هنگام آمدن شاه اسماعیل به لاهیجان می نویسد :
از راه توالش و گسکر به سمت لاهیجان حرکت کردند،نیز از روستایی در دیلمان به نام تالشه کول نام می برد .
تاریخ گیلان از تالشستان بیه پیش و شخصی به نام تالشه کولی به عنوان سپهسالار دیلمان نام می برد :
میر غصب در تالشستان خورگام و دیلمان و کریمان و گلیجان و سمام شروع به قتل مسلمانان کرد .در ادامه روستای لیل (هم اکنون لیل دهستانی است در بخش مرکزی لاهیجان با ۴۰ روستا و۲۵۲۳ خانوار و جمعیتی در حدود ۱۲۱۸۳ نفر ) را دهی در تالشستان لاهیجان معرفی می کند که میرغضب برای پیدا کردن میر فرخ ،نواب خانی به کوهات و مغارات و توابع لیل می رود و از ملکان و کدخدایان تالش آن ولایت می خواهد تا میر فرخ را پیدا کنند و به او تحویل دهند .
مارسل بازن می نویسد :
تالشستان واژه ای است به معنی سرزمین های تالش ها در گیلان مانند،تالشستان فومن،کوهدم ،تالشستان لاهیجان که خارج از پنج محدوده خان نشین تالش معروف به خمسه توالش (ماسال،شاندرمن،تالش دولاب ،اسالم،کرگانرود ) باشد .
هم اکنون در شرق گیلان چند محله تالش محله هست :
تالش کوه در دهستان دیلمان بخش دیلمان شهرستان سیاهکل ،تالش محله در دهستان دیوشل بخش مرکزی شهرستان لنگرود . در برخی اسناد تاریخی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ،از تالش کوه نام برده شده است :
علف چر رانکویه تالش کوه ، در سال ۱۳۴۴ قمری توسط میرزا مومن لرزجانی به نام محمد ولی خان تالش کوهی،مرتع سی پشت ییلاق تالش کوه، در سال ۱۳۴۳ توسط میرزا مومن لرزجانی و میرزا عبدالحسین خان سیاهکلرودی به شیر علی فشکل پشته ای ،فرزند کیا احمد اجاره داده شده است.
بازن نیز از ده دهکده تالش نشین در دره شمرود بالای سیاهکل نام می برد که تمامی آن ها خود را تالش می دانند .
،شبخوس لات ،کله دان ،توشی،کشل،سیاه بیجار،وگله کاور ،و ..می نویسد :
آن ها زندانیانی هستند که رضاخان دیلمان در نیمه اول قرن ۱۹ میلادی از تالش دولاب به آنجا آورده است .

ستوده در باره ساکنان دیلمان می نویسد : در سال های اخیر،محمد رضا خان ،عده ای از زندانیان را از چهار طایفه تالش، گسکری، جهانگیری و اشکوری به دیلمان آورده و در آنجا جای داد .او تالش، گسکری،وتالشه کولی را به همراه هشت طایفه دیگر شامل کلاردهی،چهاردهی ،بوری،نظری،لیه چاک ،درکی،سیسه کوه ،چراغ کوه ،و صوفی جز گالشان دیلمان می داند .
او در قسمت آثار دیلمان از امامزاده قاسم و امامزاده حمزه ،پسران موسی کاظم در دهکده کومس (کوه پس) دیلمان نام می برد و در بخشی از توضیحات آن می نویسد: در حیاط بقعه سنگ قبری است با خط نستعلیق بسیار زیبا که کنده کاری شده است .روی این سنگ عبارت زیر دیده می شود : وفات مرحوم مغفور مبرور آقا حسینقلی ،ولد مرحوم کربلایی حسن تالشه کولی فی سنه ۱۲۵۵ق
ستوده از بقعه چوبین و لت پوش تالشه کول در دهکده تالشی کول دیلمان نیز نام می برد .
در پژوهش های میدانی جدید درباره مهاجران گسکری ،تالش دولابی وشاندرمنی به شرق گیلان آمده است :
دو طایفه تالش و گسکری از دو گروه تالش دولابی و شاندرمنی تشکیل شده اند و زمان جابجایی آن ها از تالش به دیلمان در زمان دومین سلطان قاجار فتحعلی شاه و زمامداری محمد رضا خان ،حاکم گیلان در فاصله زمانی ۱۲۲۳تا ۱۳۳۰ قمری. بوده است .
شاندرمنی ها نیای خود را حیدر،صفر،نجفعلی، می دانند که خانواده های تالش پور،حکیم پور،صفری،عزتی،خانزاد،،پرهیزکار،صیادی ،برقی،داشته،نبات پور… هستند .
.تالش دولابی ها خود را از نسل نظر علی ،کرد و فرزندان آن ها از جمله حسینعلی ،فتحعلی ،جوزعلی ،اقاجان ،قنبر،خونه ،قدیم علی ،گلعلی و …می دانند و امروزه خانواده های حسینی ،فتحعلی پور ،کوه رو ،گل پور،خسروپور، زلفعلی پور،عینی پور ،قنبرپور ،رحیمی ،نقدی،،نظری ،تیزهوش، یکتایی،،محمد پور ،اقا علی پور ،روشندل ،احمد پور ،تبرزن و آقاجانی و…هستند .
نسل اول این طوایف ابتدا در محدوده عمومی لاریخانی (لاره خونی) در هشت کیلومتری شمال دیلمان در امتداد جاده سیاهکل به ایسپیلی و دیلمان استقرار یافته اند و در بالا سنگ سرا ،حیدر سرا ،خون دشت ،و پایین سنگ سرا (تاریک دشت,سیاه خونیک ) خانه های ییلاقی به پا کرده اند .
در دو سه دهه اخیر با اجرای طرح ساماندهی جنگل نشینان،تعدادی از آن ها راهی سیاهکل ،به ویژه روستاهای تالش نشین دهستان توتکی شدند .
دهکده های نسبتا همگون آن ها در سه چهار کیلومتری جنوب سیاهکل و در امتداد جاده دیلمان و عمدتا در شرق آن و در زمین های حاشیه و کف دره شمرود و دامنه های مشرف بر آن بنا شده اند که عبارتند از : توشی،کلنادان بالا،کلنادان پایین ،مهربن (کیش محله) کشل ،سیاه بیجار،کلاک اورپایین،صالح کوه ،شب خوس لات،توتی ،سوتگوبرا،لیش،انگلور،و… که از نظر بافت جمعیتی بعضی از آن تماما تالش الاصل و نیمی از سکنه آن آبادی ها را تالش تبارها تشکیل می دهند .
پرتو در ابتدای دوره پهلوی از شمس علی تالش در گروه قاسم دیلمانی در سیاهکل نام می برد ،ان ها را نورمحمد خان تهمتن دستگیر و تیرباران کرد.پیکر افراد گروه ،جز شمس علی تالش که به وابستگانش تحویل شد ،در گوری دست جمعی به خاک سپرده شد .

**************************************

منبع کتاب تالشان در گذر زمان فصل سوم جغرافیای تاریخی و سیاسی
نویسنده متن آقای مهندس سید مومن منفرد چماچار
انتخاب متن گروه تالشه خله مجید نعمتی سیاهمزگی