بررسی های جدید باستان شناختی شرق سفیدرود (حوزه فرهنگی دیلمان)

بررسی، شناسایی و حفاظت کامل آثار باقی مانده از ادوار باستانی گیلان، با توجه به ابهامات و نقاط تاریکی که در باستان شناسی گیلان موجود است، ضرورت تمام دارد.

هیأت بررسی و شناسایی شهرستان سیاهکل به مرکزیت دیلمان در بهمن و اسفند سال 1383 و در اردیبهشت و خردادماه سال 1384 فعالیت خود را با انجام بررسی های باستان شناختی از جنوبی ترین بخش دیلمان به روش پیمایشی آغاز کرد. باید اذعان داشت، با توجه به وفور آثار باستانی در منطقه، به دلیل صعب العبور بودن بسیاری از راه های منطقه، بررسی های باستان شناختی که هیأت در طول مدت یاد شده در قلمرو این مناطق انجام داده شاید نتوانسته باشد که همه آثار را پوشش داده باشد و احتمال اینکه هنوز محوطه های بررسی نشده باقی مانده وجود خواهد داشت. در این مقاله سعی شده مختصری از گزارش مقدماتی فصل اول و دوم بررسی های باستان شناختی منطقه دیلمان ارائه گردد.

موقعیت جغرافیایی و زیست محیطی:

ناحیه دیلمان، که سرزمین قوم دیلم است، در منطقه کوهستانی مشرق رودخانه سفیدرود واقع شده است. نام دیلم و دیلمان در تاریخ ایران، خصوصاً پس از اسلام، مکرراً به آن برمی خوریم و امروزه به ناحیه کوهستانی سیاهکل شامل دو دهستان به نام های دیلمان و پیرکوه (طول آن از شمال به جنوب 37 کیلومتر و پهنای آن از شرق به غرب 23 کیلومتر است) محدود می گردد. در گذشته به تمام بخش های کوهستانی ولایات گیلان حدفاصل سفیدرود تا قلمرو طبرستان (مازندران) و جلگه شرقی تا حوزه قزوین را دیلمان می دانستند. منطقه مزبور به لحاظ شرایط جوی دارای آب و هوای کوهستانی و بری و خشک، با زمستان های سرد و سخت با تابستان های ملایم و مطبوع است.

پیشینه کاوش ها و بررسی های باستان شناسی در منطقه دیلمان

اگر چه نخستین فعالیت های میدانی باستان شناسی در سال های آغازین قرن بیستم میلادی در غرب گیلان، حوزه شهرستان تالش، توسط «ژاک دمورگان و هنری دمورگان» به مرحله اجرا درآمد، اما به جرأت می توان ادعا کرد که تمرکز فعالیت های باستان شناسی اعم از بررسی و کاوش در گیلان در مناطق دیلمان، شرق و غرب سفیدرود بوده است. به طور کلی، فعالیت های انجام شده در خصوص بررسی و کاوش های باستان شناسی در ناحیه دیلمان را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

– کاوش های باستان شناسان ژاپنی به سرپرستی نامیو اگامی (NAMIO EGAMI) و شینجی فوکایی (SHINJI FUKAI) در منطقه اسپیلی و دیلمان، شامل محوطه های باستانی «نوروز محله، حسنی محله، قلعه کوتی، خرم رود و لوآس لوکان».

– بررسی های باستان شناسان ایرانی همچون شادروان محسن مقدم در حوزه بخش دیلمان، شامل «چاکرود، بنه زمین، پیرکوه، دیارجان و…» در سال 1340 هجری شمسی. متأسفانه جز مقاله ای کوتاه به زبان فرانسه که موضوع سخنرانی دکتر مقدم در پنجمین کنگره بین المللی باستان شناسی ایران در تهران بوده و نیز مقاله ای تحت عنوان روایتی از کاوشهای باستان شناسی در کوهپایه های گیلان شرقی به قلم سیف الله کامبخش فرد، که در شماره 17 مجله باستان شناسی، تاریخ آبان ماه 1374 چاپ شد، گزارش کاملی از این بررسی در دست نداریم.

– بررسی و گمانه زنی هیأت باستان شناسان ایرانی به سرپرستی محمود موسوی از سال 1353 تا 1357 به مدت چهار فصل در گورستان ها و محوطه های باستانی مناطقی همچون: لسبو، کومنی، شاه جان، میارکشه، زرگر چشمه، لشکستان، سنجد دره و… .

روش و اهداف بررسی:

طرح بررسی و شناسایی بخش دیلمان از دیدگاه باستان شناسی و به علت موقعیت جغرافیایی خاص فرهنگی- تاریخی طی دو فصل انجام گرفت، که هدف از آن شناسایی و بررسی منطقه بر اساس الگوهای استقراری در دوره های مختلف تاریخی و ثبت این آثار در فهرست آثار ملی کشور و همچنین تهیه نقشه باستان شناسی است. در این بررسی کلیه مناطق باستانی، طبق برنامه ریزی های قبلی، مورد بازدید و بررسی قرار گرفت. به منظور بررسی دقیق تر همه پستی و بلندی ها، اعم از طبیعی و غیرطبیعی، مورد بازدید قرار گرفت. در بعضی مناطق، به علت صعب العبور بودن مسیر، دسترسی برای شناسایی محوطه ها ساعت ها پیاده روی انجام شد، با استفاده از نقشه های موجود با دقت فراوان اکثر آثار باستانی منطقه مورد شناسایی قرار گرفت. در شناسایی آثار مناطق از نقشه های 50000/1 و نقشه های سیاسی مناطق استفاده شد و بازدید از محوطه ها و نمونه برداری یافته های سطحی به روش اتفاقی (RANDOMS AMPLING) انجام شد و ثبت محوطه های باستانی ابتدا با دستگاه G.P.S صورت پذیرفته است. این مناطق مانند سایر مناطق باستانی گیلان، از نظر محدوده جغرافیایی، هر از چند گاهی دستخوش تغییرات شده و از تعداد روستاها کاسته و یا بدان افزوده شده است.

بر این اساس، در مجموع هر روستا با در نظر گرفتن موقعیت فعلی آن از نظر فاصله با مرکز بخش و تعداد خانوار، آثار واقع در محدوده آن معرفی شده است. تعدادی از روستاها در طی سال های اخیر خالی از سکنه شده و اهالی به شهرها یا به روستاهای مجاور مهاجرت نموده اند و یا مالکیت خود را به اهالی روستاهای مجاور واگذار نموده اند. این گونه روستاها در بررسی منظور شده و معرفی گردیده است. در مطالعه آثار منطقه از بیشترین نمونه ها عکسبرداری شده و به صورت مستند در مورد آنها اظهار نظر شده است. بررسی و مطالعات میدانی و کتابخانه ای انجام شده در منطقه دیلمان نشان می دهد که در این منطقه آثار فرهنگی- تاریخی فراوانی وجود داشته که متأسفانه به دلیل سستی و سهل انگاری برخی از مسئولین محلی و… توسط افراد فرصت طلب و سودجو تعدادی از آثار منطقه مورد تخریب قرار گرفته و آسیب فراوانی دیدند و در حال حاضر از برخی از این آثار چیزی جز نام باقی نمانده است. در بررسی های انجام گرفته، در مجموع 142 اثر شامل محوطه (22 مورد)، قلعه (8 مورد)، گورستان (83 مورد)، پناهگاه سنگی (4 مورد)، بنا (13 مورد)، تپه (9 مورد) و سایر موارد (3 مورد) مورد شناسایی قرار گرفت که پس از جمع آوری و انتقال آثار سطح الارضی از قبیل ابزار سنگی، فلزی، سفال، استخوان و… و انجام مطالعات، برای یکایک آثار، پرونده های ثبتی تشکیل داده شد. در مطالعه آثار منطقه از بیشترین نمونه ها عکسبرداری شده و به صورت مستند در مورد آنها اظهار نظر شده است.

محوطه های مورد بررسی فصل اول و دوم منطقه دیلمان

در این بررسی تعداد 74 روستا مورد بررسی قرار گرفت که به نظر می رسد مناطقی همچون کلاک، کافرستان و گیلارکش از حیث تمرکز مکان های استقراری قدیمی ترین آثار فرهنگی- تاریخی منطقه را دربر داشته است که تاکنون، به علت صعب العبور بودن مسیرهای دسترسی منطقه، ناشناخته مانده بود. این مناطق از لحاظ مطالعات باستان شناسی دوره اسلامی نسبت به جاهای دیگر گیلان بسیار فقیر بوده و سکونت در دوران اسلامی در این مناطق چندان به چشم نمی خورد. اکثر محوطه ها و گورستان های این مناطق کنار رودخانه ها و چشمه ها و یا دره ها واقع شده اند (البته در اثر زلزله سال 1369 تعداد زیادی از چشمه ها یا رودخانه های کنار گورستان ها خشک شده است). در ارتفاعات این ناحیه اواخر فصل بهار و تابستان محل زندگی کوچ روها می باشد که تعدادی از این کوچ روها از مناطقی مانند اشکورات رودسر، امام و شیرچاک املش و عمارلوی رودبار هر ساله به این مناطق مهاجرت می نمایند. هر کدام از این کوچ روها دارای قرق های جداگانه می باشند که جزء قلمرو دامداران این مناطق است.

قدیمی ترین گورستان های شناسایی شده در این مناطق، گورستان های باستانی کلاک و کافرستان هستند و جدیدترین آنها گورستان باستانی میارکشه مربوط به اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام. وسیع ترین محوطه ها، محوطه های استقراری ارده سامان و لشکستان بودند. از میان گورستان های مورد اشاره، 66 مورد در سطوح شیبدار قرار دارند که قرارگیری اکثر این گورستان ها در سطح شیبدار موجب گردید که خاک یعضی از قبور شسته شده و معماری قبور کاملاً در سطح زمین مشخص باشند. محوطه های استقراری که در این بررسی مورد شناسایی قرار گرفته اند، اکثراً در سطوح مسطح و مناطقی که شیب آنها بسیار کم بوده است، واقع شده اند. از مهم ترین این محوطه ها، محوطه های باستانی ارده سامان، خرابان کوه پس، مرجوکند آسیابر و لشکستان است.

منابع و مآخذ:

– موسوی، محمود، 137، کتاب گیلان، ج 1 «باستان شناسی گیلان»، گروه پژوهشگران ایران، ص 508- 521- 531.

– همرنگ، بهروز، 1380 «سیمای میراث فرهنگی گیلان»، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، ص 15.

– حاکمی، علی، 1352، «اشیاء فلزی مکشوفه در کلورز گیلان»، یادنامه پنجمین کنگره بین المللی هنر و باستان شناسی ایران، ج 1، تهران: ص 11- 18.

– رابینو، ه. ل، 1350 «ولایات دارالمرز گیلان»، ترجمه جعفر خمامی زاده، بنیاد فرهنگ ایران، ص 3 و 450.

– پیرنیا، حسن، «تاریخ ایران باستان»، 1380، ج 1، افسون، چاپ دهم، ص 213.

– گیلان در یک نگاه، 1381، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان، ص 113.

– یگانه چاکلی، حسن، 1381، جغرافیای تاریخی اشکور، تابان، ص 11.

– فلاحیان، یوسف، 1382، «تجلی فرهنگ عصر آهن 1 در گورستان تاریخی جمشیدآباد» گزارشهای باستان شناسی، ج 2، ص 217- 238.

– مدودسکایا، یانا، 1383، ایران در عصر آهن I، «ترجمه علی اکبر وحدتی»، سازمان میراث فرهنگی، چاپ اول، ص 134- 133.

– طلایی، حسن، 1374، باستان شناسی و هنر ایران در هزاره اول ق.م، سمت، چاپ اول، ص 98.

– نگهبان، عزت ا…، 1378، حفاریهای مارلیک، ج 1، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه) چاپ اول، ص 432.

– اصلانی، قاسم، 1387، گزارش فصل اول کاوشهای باستان شناسی گورستان گردنه سر بویه املش، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان.

– جهانی، ولی، باستانشناسی املش، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گیلان، 1387.

– خلعتبری، محمدرضا، 1383، کاوشهای باستان شناسی در محوطه های باستانی تالش (تول)، اداره کل میراث فرهنگی گیلان.

– خلعتبری، محمدرضا، 1376، کلورز رستم آباد، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

– صمدی، حبیب ا…، 1338، گزارش مقدماتی باستان شناسی گورستان تماجان گیلان، مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی کشور (منتشر نشده).

– گریشمن، رومن، 1379، سیلک کاشان، ج 1، ترجمه اصغر کریمی، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه) چاپ اول.

منبع : گیلان ما – ولی جهانی