پدیدآورنده: رسول سعیدی زاده

گیلان از طرف شمال به دریای خزر، از طرف مشرق به مازندران، از جنوب به قزوین و زنجان و از مغرب به اردبیل محدود می‌شود. طول آن از شمال‌غربی به جنوب شرقی در حدود 225 کیلومتر و عرض آن، از 25 کیلومتر تا 105 کیلومتر تغییر می‌کند. در استان گیلان حداقل 845 بقعه سادات و عارفان قرار دارد. احترام به ذریه پیامبر (ص) در آیات و روایات اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است. یکی از آیات مشهور قرآن که به اهل‌بیت پیامبر (ص) اشاره دارد، آیه تطهیر: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» (سوره احزاب، آیه ۳۳) است که به پاکی و طهارت اهل‌بیت پیامبر اشاره دارد و احترام به آنان را واجب می‌سازد. در احادیث و روایات اسلامی نیز احترام به ذریه پیامبر مورد تأکید قرار گرفته است.

در خرداد و تیر سال جاری فرصتی دست داد تا با همراهی آقای مهرگان یحیی‌پوراز بقاع متبرکه سادات و عارفان شهرستان‌های لاهیجان، سیاهکل و رودبار استان گیلان بازدیدی انجام شود؛ مقاله حاضر در معرفی مختصر ده بقعه متبرکه شرق گیلان حاصل این تحقیق میدانی است.

1- بقعه میرشمس الدین لاهیجان:

بقعه آقا میرشمس الدین (متوفی 909ق) یکی از معروف ترین زیارتگاه های شهر لاهیجان به حساب می آید. این بقعه در محله اُردوبازار لاهیجان واقع بوده و به شماره 646 به تاریخ 23 /1346/01 ثبت ملی است. میرشمس الدین موسوی (و بنابر قول دیگر امیر شمس الدین حسینی) معاصر با شاه اسماعیل اول صفوی بود و نقش پُررنگی در تربیت وی داشت. شاه اسماعیل پس از این که به قدرت رسید، مقام وزارت به میرشمس الدین واگذار کرد. پس از فوت میرشمس الدین در سال ۹۰۹ هجری قمری، شاه اسماعیل دستور داد تا بر مزار او مسجد و مرقدی باشکوه بنا کنند.

بنای اصلی بقعه آقا میرشمس الدین دارای کاشی‌های ازاره از دوره صفویه و گچبُری دوره قاجاریه است.صندوق مزار تاریخ 1017ق. دارد و کتیبه های آن به خط سیدمحمد بن داودکیا است. زمین صحن و سطح بنای بقعه، به شکل مربع مستطیل است. بالاى تاق‌نماهاى هشت‌گانه بنا، میان دو حاشیه گچ‌بُرىشده،قصیده‌ پانزده بیتى باخط نستعلیق خوش گچ‌بُرى شده است.طول و عرض کلی بقعه ۵/ ۱۵ در ۵/ ۱۵ متر است. دیوارهای بنا از نوع دیوارهای آجری ساده و به صورت راسته چین است. ضخامت دیوارها بین ۴۰ تا ۴۵ سانتیمتر است. چهار در ورودی در چهار جهت اصلی بقعه نصب و بالای هریک خفنگی تعبیه شده است. خفنگ بالای درهای جنوبی و شرقی از ترکیب گره چینی چوبی و شیشه‌ای رنگی می باشد. مراسم عَلَم بندی این بقعه پنجم محرم و علم واچینی آن غروب روز عاشورا است.

2 – بقعه شیخ زاهد گیلانی:

بقعه شیخ زاهد گیلانی در محله شیخ زاهد شهر لاهیجان و بر سر راه لاهیجان به لنگرود قرار دارد.این بقعه از آثار سده نهم هجری قمری بوده و در تاریخ ۵ دی ۱۳۴۷ به شماره ۸۲۴به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.برطبق تحقیق مستند به کتیبه سنگ مزار، صاحب بقعه شیخان‌بَر یا شیخانوَر لاهیجان به نام شیخ ابراهیم از عُرفای قرن هشتم هجری بوده، و به فاصله 43 سال بعد از پیر تاج الدین ابراهیم معروف به شیخ زاهد گیلانی که شیخ صفی الدین اردبیلی داماد او بوده و در روستای سیاورود (سیاه رود یا ساورود) غرب گیلان فوت کرده است.بنابراین، این دو شخصیت فقط در نام و لقب مشابهت دارند، و هیچ گونه ارتباطی با یکدیگر ندارند؛ و اما صاحب بقعه شیخ زاهد واقع در روستایی به نام زاهدمحله چابکسر شهرستان رودسر، از عُرفای قرن دهم هجری قمری است که ربطی به هیچیک از دو عارف ذکر شده ندارد.

گنبد این بقعه هرمی شکل و کاشی های آن بسیار ظریف است تا آب باران به سرعت از روی آن بگذرد و رطوبتی باقی نگذارد. در حریق سال 1282ق. یا 1292ق. صندوق چوبین مرقد از میان رفته است. در ورودی این بقعه را سیدرضی بن مهدی باشکجانی (پاشیکجایی) از سادات حسینی کیایی حاکم بر منطقه حسن کیاده (کیاشهر امروزی) تقدیم کرده است و نجار آن استاد احمد یادگار بوده است.

3 – پیر ملا شمس الدین لاهیجان:

بقعه پیرملاشمس الدین (متوفی 959ق) روستای لاشیدان حکومتی دهستان بازکیاگوراب شهرستان لاهیجان از آثار دوره‌های صفویه و قاجاریه، این بنا در تاریخ ۱۳بهمن ماه سال ۱۳۸۸ به شماره ۲۹۳۱۸ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است.ضریحی مشبک و پُرکار صندوق مزار را احاطه کرده است.

جداره خارجی دیوار بقعه دارای نگارگری مذهبی مهلم از حوادث عاشورا است و بخش‌هایی از نقاشی‌های دیوار بقعه و همچنین ایوان آن از بین رفته است. بنای بقعه دارای معماری بومی و چند ایوانه بوده، و إزاره‌های ایوان و داخل حرم با کاشی‌های هفت رنگ مزین به گل و بوته پوشیده شده است. در برخی از قسمت‌ها، کاشی‌های ایوان و داخل حرم کنده شده و آسیب در این بخش به‌حدی است که کاه گل زیرین و جرز دیوار هم پیداست.

4 – آقا سید ابوطالب لاهیجان:

مزار آقا سیدابوطالب حسینی در روستای لاشیدان حکومتی دهستان بازکیاگوراب شهرستان لاهیجان قرار دارد.ابوطالب بن یوسف بن سلیمان بن عقیل بن اسماعیل بن ابومحمد حسن امیرکا بن ابو‌الفضل جعفر الثائر، ملقب به امیر ظهیرالدین، از اُمرا و عُلمای زیدی قرن ششم و هفتم هجری قمری شرق گیلان بود. امیر ظهیرالدین، سال 615ق. در شرق گیلان، احتمالاً در لاهیجان، به دست اسماعیلیه ترور شد. مزار آقا سیدابوطالب در روستای لاشیدان حکومتی، واقع در شمال شهر لاهیجان، با توسعه شهری در سالهای اخیر به شهر ملحق شده است.

5 – سید علی کیا لاهیجان:

بقعه سیدعلی کیا از سادات حسینی کیایی و حاکم بلوکات لیالمان منطقه لاهیجان قدیم در روستای لیالمان شهرستان لاهیجان قرار دارد. بنای بقعه از آثار دوره قاجاریه است.بنای اصلی بقعه اطاقی است مربع به ابعاد 75/6 سانتی متر که دو در دو طرف شمال و جنوب دارد. ضریحی چوبین مشبک به درازای 70/2 و پهنای 95/1 و بلندی 45/1 سانتی متر مرقد را احاطه کرده است. سقف ضریح گهواره‌ای و مشبک است. اطراف بقعه محوطه وسیعی است که چندین اصله درختان آزاد و کیش قدیمی در آن می باشد. این زیارتگاه هرساله زائرین زیادی را از شهرهای مختلف به سوی خود جذب می کند.بنای بقعه دارای معماری بومی بوده و جداره خارجی دیوار آن دارای نگارگری مذهبی است که بر اثر گذشت زمان و سهل انگاری متولیان و زائران، از بین رفته و متأسفانه بر روی آن روکش گچ گرفته اند.

6 – شیخ ابوالوجیه لاهیجان:

بقعه آقا شیخ ابوالوجیه معروف به شیخ پاچویه در کهله بَرروستای زاکله بَر شهرستان لاهیجان قرار دارد.از نظر جغرافیای تاریخی پاچویه نام منطقه روستای کوره‌بَر، جزء دهستان آهندان بوده و در بخش مرکزی لاهیجان قرار دارد. در گذشته این شیخ را به نام آن منطقه می شناختند. روستای کوره‌بَر در شرق روستای زاکله‌بَر و در نزدیکی آن قرار دارد.

آقا شیخ ابوالوجیه(وجیه الدین)از روحانیون و فقها و عالمان بزرگ شیعه دوازده امامی سده هفتم هجری قمری ناحیه جنوب شهر لاهیجان بوده است. وی اهل ریاضت و در زمان خود در منطقه مشهور و معروف بود. بقعه شیخ ابوالوجیه در سال 948 هجری قمری ساخته شده و در کتیبه صندوق چوبی تابوتدان آن نوشته شده است: «این مشهد منور و مرقد مقدس الشیخ ابوالوجه، المشهور بین الأنام الشیخ باچویه علیه الرحمه…». ساختمان بقعه فعلی 116 متر مربع مساحت دارد و شامل یک اتاق مرکزی به عنوان روضه منوره با آیینه کاری و گنبد داخلی است که دورتادور آن را سالنی فراگرفته است.ارتفاع گنبد شش متر بوده و یک ضریح مشبک چوبی بر مرقد نصب شده است.محوطه بقعه تقریباً سه هزار متر مربع مساحت دارد و قبرستان اهالی محل در آن واقع شده است.این بقعه در سال 1360 خورشیدی مورد دستبرد سارقان قرار گرفت و تخریب شد. بر روی ضریح مشبک چوبی آن، یک ضریح فلزی نصب شده است تا مانع از سرقت دوباره از مزار گردد. می گویند این امامزاده دیوانه و مصروع را معالجه می کند.

7 – بقعه چهل ستون لاهیجان:

بقعه چهل ستون در روستای زاکله‌بَر قرار دارد. این دهکده جزو روستاهای دهستان آهندان از توابع بخش مرکزی شهرستان لاهیجان می باشد.بقعه چهل ستون در فاصله هشت کیلومتری شهر لاهیجان به طرف جنوب و در میان جنگل‌های هیرکانی قرار گرفته است. این بقعه مدفن آقا سیدابراهیم حسینی از سادات کیایی منطقه لاهیجان و از آثار دوره صفویه می باشد. بنای چهل ستون یا زیارت آقا سیدابراهیم صندوق چوبین تازه و ضریحی آهنین نوساز دارد. مراسم عَلَم بندی در این بقعه شب چهارم و مراسم علم واچینی آن بعد از ظهر روز قتل که شب یازدهم محرم الحرام است، برگزار می شود. می گویند این بقعه دیوانه، کور و تب دار را شفا می بخشد. روزهای پنج شنبه و جمعه روزهای زوارکشی این بقعه شمرده می شود، و زائران این محل اغلب از گالش‌ها هستند.

8 – سید احمدکیا دیلمان:

بقعه آقا سیداحمدکیا از سادات حسینی کیایی حاکم بر منطقه دیلمان، واقع بر بالای تپه‌ای مرتفع در اراضی غَزدار بُن شهر دیلمان سیاهکل قرار دارد. وی از آخرین بازماندگان کیایی حاکم بر منطقه دیلمان است. سیداحمد کیا ملقب احمدخان اول و مشهور به حضرت خانی است. برطبق گفته اهالی محل صاحب مزار از قدیم الایام به نام سیداحمد شناخته می شد.این مزار در گذشته دارای آثار تاریخی بسیار از جمله قبرستان قدیمی با قِدمت نزدیک به سیصد سال بوده است. در زمان‌های قدیم برخی صاحب بقعه را سیداحمد ماربیت می نامیدند؛ یعنی سیداحمدی که در خانه مادرش مدفون می باشد.

9 – بابا ولی دیلمان:

بقعه بابا ولی در روستایی به همین نام در منطقه دیلمان شهرستان سیاهکل قرار دارد.چند سال پیش بنای قدیمی بقعه بابا ولی که از آثار دوره قاجاریه بود، تخریب و بنای بزرگی ساخته شده است. از آثار ارزشمند این بقعه، صندوق چوبى آن است که بر پایه چوبینى به ارتفاع۲۰سانتى‌متر قرارگرفته‌است.برروى قاب‌هاى این صندوق،دوگونه کنده‌‌کارى به شیوه گره وطرح‌هاى گل وبوته انجام گرفته است. بالاى دوبیت کنده شده بربدنه یشمالى صندوق،تاریخ۹۹۹ه.ق خوانده مى‌شود. در ایوان بقعه، سنگ قبرهایى کار گذاشته شده که کنده‌کارى‌هاى زیبایى دارند. یکى از آن‌ها با تاریخ ۹۹۵ ه.ق به «السعید الشهید پیرى بیک بن پیرى بیک» تعلق دارد. درباره شخصیت صاحب آرامگاه، در کتیبه‌هاى ورودى و صندوق اشاره‌اى نشده است، ولی صاحب مزار علاوه بر بابا ولی، به قادر پیغمبر (قادر نبی) نیز شهرت دارد.

10- شاه شهیدان خورگام رودبار:

بقعه متبرکه امامزادگان محمد و هادی از سادات حسینی در روستای شاه شهیدان بخش خورگام شهرستان رودبار قرار دارد.بنابر احتمالی صاحبان مرقد سیدمحمد ثائری و سیدهادی کیا علوی با پنج واسطه پدری از اولاد امام سیدالساجدین زین العابدین علیه السلام می باشند. گفته شده این علویان به همراه جمعی در نزدیکی غار دُرفک دیلمان توسط فرقه اسماعیله به درجه شهادت رسیدند و از آن پس به شاه شهیدان معروف شدند. درمرداد سال ۱۳۶۲ خورشیدی به هنگام تعویض ضریح کهنه چوبی با حضور مسئولین اوقاف پیکر مطهر دو تن از سادات با قدمت ۸۰۰ سال، به طور سالم از زیر خاک بیرون آمد و به همراه آنان،پیکر استخوانی هفت تن دیگر نیز وجود داشته است. این موضوع با حضور نماینده ولی فقیه در استان گیلان حاج صادق احسان بخش تأیید شد و سپس گزارش آن در روزنامه کیهان مورخ 31 مرداد 1362 به چاپ رسید. یکی از علویان از ناحیه پهلو و دیگری از ناحیه فرق سر به ضرب شمشیر به شهادت رسیده بودند. بدن آنان دارای گوشت و مو، و حتی ناخن بوده به همراه لباس از جنس الیاف کنف به طور سالم دیده شد.

در روستای شاه شهیدان و امامزادۀ آن، هرساله آئین قدیمی به نام «عَلَم واچینی» برگزار می‌شد.«علم‌واچینی»یا «عَلَم‌بندی» که از رسم‌های بسیار کهن گیلان است، به سه شکلِ سنتی، نیمه‌سنتی و مذهبی رایج بوده و در بسیاری از امام‌زاده‌های این استان برگزار می‌شود. علم‌ها چوب‌هایی از جنس درختان مقدّس و سبز چون شمشاد بوده و نشانۀ سوگِ یک خانواده و فامیل، در غم از دست دادن جوانان و گاه عزیزانشان است. در این روز پارچه‌های سیاهِ اندوه را که به آن‌ها «لباس» می‌گویند از دورِ عَلَم‌ها باز می‌کنند. بقعه «شاه شهیدان»یکی از مهمترین نقاطی می باشد که این مراسم به دو شکل جشن و عزا، و حتی به نشانه شکرگزاری در آن برپا می‌شود.

از همین نویسنده و پژوهشگر:

بقعه ی متبرکه بر کنار دریای کاسپین   –  واکاوی دو بقعه از بقاع متبرکه شهر رشت