واکاوی دو بقعه از بقاع متبرکه شهر رشت

✍ پدیدآورنده: رسول سعیدی زاده

رشت از جمله شهرهای قدیمی کشور پهناور ایران است که فلسفه به وجود آمدن آن را باید در وجود بازارهای هفتگی دانست. در شهر رشت بیش از بیست بقعه متبرکه وجود دارد

که همگی آنها مورد احترام اهالی بوده و در مناسبت های مختلف مجالس باشکوه در آنها برگزار می شود. صاحبان بقاع متبرکه یا مثل صاحب بقعه خواهر امام از سادات زیدی قبل از دوره صفویه هستند، و یا مانند صاحب بقعه دانای علی از عارفان بعد از دوره صفویه، و یا سرانجام مثل شخصیت های مدفون در بقعه سادات از مشاهیر دوره مشروطه می باشند که اهالی به جهت احترام برای شان بقعه ای ساخته اند. در مقاله حاضر به معرفی دو بقعه از بقاع متبرکه شهر رشت پرداخته می شود.

مقدمه:

آشنایی مردم منطقه گیلان و رشت به اسلام در دوره منصور عباسی (136- 158ق.) دومین خلیفه از خلفای عباسی رُخ داد. مذهب تشیع در سال 175ق. به وسیله یحیی بن عبدالله از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) به مردم گیلان و دیلمستان معرفی شد. با قیام سید عضدالدوله ابوالحسین حسنی معروف به المؤید بالله (متوفی 411ق.) مذهب زیدیه در گیلان تبلیغ و سپس شایع گردید؛ تا اینکه با ظهور شاه عباس صفوی (978- 1038ق.) گیلانیان پس از حدود 580 سال دوباره به مذهب اثنی عشریه برگشتند. بنابر این، سادات قبل از دوره صفویه مدفون در رشت زیدی مذهب شمرده می شوند.

در شهر رشت بیش از بیست مزار سادات و عرفا و غیره قرار دارد که همگی مورد احترام اهالی بوده و در مناسبت های مختلف، مجالس باشکوه در آنها برگزار می‌شود. به خاطر باران فراوان و رطوبت زیاد در منطقه، بقاع متبرکه قدیمی در شهر رشت دیده نمی شود. بقعه ها فاقد قدمت تاریخی بوده و عمرشان به دوره قاجاریه و حداکثر 120 سال پیش می رسند. اما اسناد و مدارک برجا مانده حکایت از آن دارند که اکثر این بقاع مربوط به قبل از دوره صفویه (907- ۱۱۳۵ق.) هستند.

صاحبان اغلب مزارات رشت که در نزد اهالی به «آقا سید» شناخته می شوند، از سادات حسنی و حسینی قرن هشتم و نهم هجری قمری بوده که در جنگ با حاکمان و امرای رشت معروف به امیره، کشته و در همانجا به خاک سپرده شدند. نام و شرح احوال آنان در منابعی از جمله کتاب های تاریخ گیلان و دیلمستان؛ و تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، از تألیفات سید ظهیرالدین مرعشی (متوفی 892ق.) دیده می شود.

الف- خواهر امام

بقعه سیده فاطمه معروف به خواهر امام در محله سوخته تکیه و راسته مال فروشان (سمساری ها) قرار دارد. این بقعه و مسجد مجاور آن دومین مسجد قدیمی شهر رشت بوده و بنای اولیّه آن احتمالاً در نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری یعنی دوره تیموری (750- 886ق.) ایجاد گردید. به گفته رابینو در دوره قاجاریه این مسجد «لاله شوی» نامیده می‌شد (رابینو، 1366: 81).

صاحب آرامگاه در قرن نهم هجری قمری به امامزاده لاله شوی معروف بود، و سید ظهیرالدین مرعشی نیز در کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان که در اواخر قرن نهم هجری قمری نوشته شده، از این بقعه با همین نام یاد کرده‌ است (مرعشی، 1364 :220- 221). اما به ظاهر علت این نام گذاری مربوط به نحوه کشف این مزار بوده ‌است. بنابراین، آنچه میرزا محمدحسین فراهانی از نوشته های دیگران درباره نحوه ایجاد این امامزاده نقل می کند (فراهانی، 1362: 39)، افسانه ای بیش نبوده و به خاطر تعارض با منابع متقدم نمی تواند صحیح باشد.

علامه محمدباقر مجلسی (م1111ق.) به پیروی از سبط بن جوزی از فواطم اربعه: فاطمه کُبری معروف به معصومه (س) که بارگاهش در شهر قم واقع است؛ فاطمه وُسطی در شهر اصفهان؛ فاطمه صُغری مشهور به بی ‌بی هیبت در بادکوبه کشور آذربایجان؛ و فاطمه اُخری در شهر رشت یاد کرده است. وی در این باره می گوید:

«وفی رشت مزار یُـنسَب إلی فاطمه ‏الطاهره اُخت الرّضا (علیهما السّلام، ولعلها غیر من ذکرنا، فقد ذکر سبط ابن الجوزی فی تذکره خواص الامه فی ضمن بغداد: بنات موسى بن جعفر (علیهما السلام) أربع فواطم: کُبرى، ووُسطى، وصُغرى، واُخرى. والله أعلم.» (مجلسی، 1403: 48/ 317).

در شهر رشت مزاری ‏به فاطمه طاهره خواهر امام رضا (ع) منسوب است که احتمالاً صاحب این مزار غیر آن دسته از دختران امام موسی کاظم (ع) است که ما اسامی آنها را قبلاً نام بریدیم. از طرف دیگر سبط بن جوزی در کتاب تذکره خواص الاُمه خویش در هنگام ذکر بغداد می گوید: در میان دختران موسی بن جعفر (علیهما السلام) چهار فاطمه وجود داشتند: فاطمه کُبری (فاطمه بزرگی)، فاطمه وُسطی (فاطمه میانی)، فاطمه صُغری (فاطمه کوچک) و فاطمه اُخری (فاطمه دیگر). البته خداوند تعالی به این موضوع داناتر است.

اما به احتمال زیاد صاحب بقعه از سادات حسنی، و یا حسینی زیدی مذهب و خواهر یک نفر از امامان زیدیه است که اوج قدرت معنوی آنان در شرق و غرب سپیدرود در سده های ششم تا نهم هجری قمری بود. رواج تشیع در دوره صفویه (907- 1135ق.) و استناد صاحبان بقاع متبرکه به فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر و یا خواهر امام رضا (ع) و همچنین باور مردم گیلان، مبنی بر اینکه وی به همراه برادرانش سید جلال‌الدین اشرف (از سادات زیدی قرن ششم هجری قمری) و میر شمس‌الدین (از سادات موسوی قرن هشتم هجری قمری) به گیلان مهاجرت ‏کرده و در زمان حکومت سیّد در رشت از دنیا رفته است؛ نیز می تواند تأییدی بر این گفتار باشد.1

این بقعه در دوره قاجار محل بَست نشینی مقصرین بوده و در دوره مشروطه محل تحصن و تظاهرات مردم به شمار می‌آمده ‌است .در سال۱۲۸۲ق. ملا حسنعلی حسنی از روحانیون معتبر گیلان، در ایام حکومت قاسم خان والی، بنای بقعه بزرگی را در این مکان با صحن و ایوان و مسجد و سرداب آغاز کرد که پس از مرگ او به پایان رسید و تصویر آن در کتاب های جهانگردان و مأموران اروپایی به چاپ رسیده‌ است. حاجی ملارفیع شریعتمدار مجتهد و متمول تراز اول گیلان در عهد ناصری، در آخرین سال حیات خود یعنی در۱۲۹۲ق. برای بقعه خواهر امام سردری ساخت که هنوز پا برجاست.

بر روی سقف اصلی بقعه با خط نستعلیق سفید بر زمینه آبی بوده و گچبُرى داخل کمربند گنبد، در برگیرنده آیه‌الکرسى به خط نستعلیق، به تاریخ ۱۳۰۶ق. است. خوشنویس آن محمد میرزا، به دستور حسام‌السلطنه و به اهتمام میرزا عباد قاجار مسعودی، و عمل حاجى غلامحسین است. سردرِ حیاط‌ بقعه‌، با آجرهای‌ لعابدار چیده‌ شده‌ و ابیاتی‌ به‌ تاریخ‌ ۱۲۹۰ق. بر آن‌ حک‌ شده‌ است‌. بر سمت‌ چپ‌ درِ بقعه‌ خواهر امام، کتیبه‌ سنگی‌ متعلّق‌ به‌ دوره‌ ناصرالدین‌ شاه‌ در مورد معافیت‌ مالیاتی‌ نانوایان‌ به‌ تاریخ‌ ۱۲۷۲ق. نصب‌ شده‌ است. این بقعه در سفر ناصرالدین شاه قاجار به رشت، به دستور وی تعمیر گردید (ناصرالدین شاه قاجار، 1367: 50).

عکس ناصرالدین شاه قاجار از بقعه خواهر امام در دوره قاجاریه قبل از سال 1282ق.

بقعه خواهر امام همچنین قبل از پیروزی انقلاب اسلامی توسط آیت الله شیخ محمد ازهدی لاکانی بازسازی و توسعه داده شد. این بقعه در سال های اخیر نیز دوباره توسعه داده شده تا اینکه به صورت فعلی در آمده است.

ب- بقعه سادات

بقعه سادات واقع در گورستان قدیمی مدیریه رشت، تقاطع خیابان سردار جنگل (سام سابق) و ابتدای بلوار آیت الله ضیابری؛ در صد سال گذشته مقبره خانوادگی ساداتی از نوادگان سید شرفشاه گیلانی فرزند سید عبدالله موسوی بوده است. این بقعه قبل از احداث بلوار جدید، به بقعه آیت الله ضیابری معروف بود و تابلویی هم در سر درب آن به همین نام وجود داشت. مدتی بعد این تابلو تغییر و اسامی سه تن از سادات به اسامی آیت الله میرعبدالباقی صدرالشریعه موسوی (متوفی ح 1312ق.)؛ آیت الله سیدحسین مجتهد و آیت الله سیدعبدالوهاب صالح ضیابری (1256- 1317ش.) روی آن نوشته شد. به تازگی تابلوی جدیدی سر درب این بقعه نصب و آن را بقعه سادات معرفی کرده اند. با احداث بلوار آیت الله ضیابری در چند سال پیش، قبرستان مدیریه و بقعه آیت الله سید عبدالوهاب صالح ضیابری یا بقعه سادات در کنار خیابان قرار گرفته و مورد توجه عموم واقع شده است.

ضریح منصوب بر قبور مشاهیر سادات در گورستان قدیمی رشت (ابتدای بلوار آیت الله ضیابری)

بقعه سادات

آیت الله سید میرعبدالباقی موسوی فرزند سیدعلی رضا، از بزرگان علمای دینی رشت بود.نسب خاندان او بنابر معروف به سیدشرف معروف به شرف الدین یا شرفشاه و یا شاه شرف گیلانی (زنده790 ق.) می رسد (پندی، 1387: 277). سلسله نسب سید شرفشاه چنین آمده است:شرف بن عبدالله بن علی بن ابراهیم بن موسی بن محمد بن موسی بن احمد بن ابراهیم بن احمد بن ابراهیم بن محمد بن عبدالله بن ابی سبحه موسی (164-210ق.) بن ابراهیم مرتضی بن امام موسی کاظم,(موسوی، 2011: 1/164؛ حسینی، 2009: 3/272). 2

در داخل بقعه قبور نُه تن به اسامی آیت الله میرعبدالباقی صدرالشریعه موسوی؛ آیت الله حاج سیدحسین مجتهد؛ آیت الله سیدعبدالوهاب صالح ضیابری، آیت الله شیخ جواد مجتهد رشتی و سه مرد و دو زن دیگر از بستگان و بنی اعمام آنان قرار دارند. بر روی قبر آیت الله میرعبدالباقی صدرالشریعه و آیت الله حاج سیدحسین مجتهد ضریح فلزی نصب شده است.

پی نوشت:

1- امروزه مردم رشت صاحب مزار را همانند سایر امامزادگان ایران، بدون هیچ گونه دلیل و مدرکی به امام موسی کاظم (ع) نسبت داده و خواهر امام رضا (ع) می دانند. تنها تحقیق مستقل درباره صاحب بقعه به نام فاطمه اُخری، تألیف محمدمهدی فقیه جلالی، نیز مستند نبوده و بیشتر جنبه عامه پسندانه دارد.

2- اگر بر اساس روش نسابین هر نسلی را حدود سی سال محسوب شود، در این مشجره حدود چهار نسل مفقودی دیده می شود. بنابر این، این شجره نامه ناقص خواهد بود.

منابع

الف- کتاب ها

  1. پندی، کیوان، رشت در آیینه ی تاریخ، رشت، کتیبه گیل، چاپ اول، 1387.
  2. حسینی، فتحی عبدالقادر، موسوعه اَنساب آل البیت النبوی، بیروت دار العربیه للموسوعات، 2009م.
  3. رابینو، ه. ل، ولایات دارالمرز ایران – گیلان، ترجمه جعفر خمامی زاده، رشت، طاعتی، چاپ اول، 1366.
  4. ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، منوچهر ستوده، تهران، انجمن آثار ملی، 1355.
  5. فراهانی، محمدحسین، سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، فردوسی، 1362.
  6. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، تحقیق ابراهیم المیانجی و محمدباقر بهبودی، طبع دارالاحیاء التراث، الطبعه الثالثه، (١۴٠٣ق).
  7. مرعشی، سید ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، مؤسسه اطلاعات، چاپ دوم، 1364.
  8. موسوی، حسین ابوسعیده، المشجر الوافی، قم، مؤسسه احیاءالکتب الاسلامیه، بیروت، مؤسسه البلاغ، 2011م.
  9. ناصرالدین شاه قاجار، روزنامه سفر گیلان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، مؤسسه فرهنگی جهانگیری، 1367.

مرجع:

گیلان نامه، جلد 10، ص 83- 84، 86- 87

(همراه با پژوهش های تکمیلی جدید درباره بقعه خواهر امام).

نویسنده : رسول سعیدی زاده

******************************

از همین نویسنده:

بقعه ی متبرکه بر کنار دریای کاسپین

یک پاسخ ارائه کنید