طبری دیلمی گیلکی

چاپ شده در رویه ۳۰ فصل نامه ی آوای املش، سال ششم، شماره بیست و ششم، زمستان ۱۳۹۸

مقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم هجری درکتاب احسن التقاسیم درباره زبان مردم طبرستان و دیلم و گیلان نوشته:
«زبان مردم قومس و گرگان بهم نزدیک است و در جلو کلمات ( فعلها) ها بکار میبرند. مثلاً میگویند:هاده_هاکن.زبان شیرینی است. زبان مردم طبرستان نزدیک به این زبان است. جزاینکه در سخن گفتن شتاب زده اند. زبان دیلم طور دیگری است و زبان دشواری میباشد. گیل ها در زبانشان خا بکار میبرند…» و در صفحات دیگر همین کتاب نوشته:
« قسمت گیلان نیز شامل دولاب، بیلمان شهر، کهن روذ است» و «دولاب قصبه جیل(گیلان) است» و«مذهب ناحیتهای دیلم شیعه و بیشتر گیلانیان سنی هستند»

(توجه: جاهای نامبرده بالا در غرب گیلان کنونی جای داشته نه شرق گیلان کنونی)
اگر به گیلان همان دوره برگردیم که حداقل از لحاظ زبانی «زبان گیلکی شامل زبان مردم شرق گیلان و غرب مازندان کنونی نبوده و نیست» «و گیل ها حرف (خا) را در زبانشان بکار می برند» اشاره مقدسی به گیلکی زبان اهالی کسما، سوما (صعومه سرا)، ضیابر، گوراب زرمیخ و اطراف فومن و رشت کنونی ست.

نمونه هایی از کلمات زبان گیلکی که هنوز زنده و سبز و آفتابی ست ، و باید در نگهداری این زبان کوشا بود عبارت اند از:
والاخا = گیرمی کند/ فادخا = دَهَد/ واخاشتن =اجازه دادن/ وانخاشتن = اجازه ندادن/ واتالاخستن = جر دادن / واتاخاستن= جدا کردن/ نوبوخا= نمی شود / خاکاره = تابه و…

در شرق گیلان کنونی سه ولایت اصلی وجود داشت که پاره های ناحیت دیلم خاصه بوده است ۱: لاهیجان ۲: رانکوه ۳: تنکابن؛ که هرکدام این ولایت ها به بلوک ها و قصباتی تقسیم می شُد و زبان همه ی این مناطق نامبرده دیلمی محسوب می گردید که امروزه به دلایل نامعلومی همه را گیلکی می شناسند و بقول زنده یاد احمدکسروی در مقدمه ی کتاب شهریاران گمنام: (همچنانکه اکنون برعکس آن دوره‌ها سراسر ولایت بنام «گیلان» معروف و همۀ مردم آنجا بی تفاوت«گیل» یا «گیلک» نامیده می شود…)

چاپ شده در رویه ۳۰ فصل نامه ی آوای املش، سال ششم، شماره بیست و ششم، زمستان ۱۳۹۸

نمونه هایی از تفاوت زبانی در( پارسی، گیلکی، دیلمی و طبری) :

پارسی: من ، تُو ، او
گیلکی: من (mán) تو (too) اَن (án)
دیلمی: مو (mo) تو (to) اون (on)
طبری: مِن (men) تِه (te) وِه (ve)
ــــــــــ
پارسی: ما ، شما ،ایشان/آنها
گیلکی: اَمَن(ámán) شَمَن(šmán) اَشَن(ášān)
دیلمی: آمو(Âmo) شومو(šomo) اوشان(ošān)
طبری: اِما(emā) شِما(šemā) وِشون(vešon )
ــــــــــ
پارسی: گنجشک
گیلکی: چیچینی – چیچینَک
دیلمی: ملجه – ملیجه – ملجا – ملجک
طبری: میچْکا- (جیکا در تمیشه)
ــــــــــ
پارسی: مرداویز
گیلکی: مرداویچ
دیلمی: مرداویج
طبری: به تَبَعیت از دیلمی مرداویج
ــــــــــ
پارسی: بردار= وَردار
گیلکی: اوسان- اوسَن
دیلمی: ویگیر(وِگیر)
طبری: بَئیر
ــــــــــ
پارسی: روز
گیلکی: روچ
دیلمی: روج
طبری: به تَبَعیت از دیلمی روج
ــــــــــ
پارسی: کف زدن، دست زدن
گیلکی: چاپلا- دسکلا
دیلمی: چیکال- چیکال زَأن(چیکال زَ ن)
طبری: چَکّـِه- کَف
ــــــــــ
پارسی: ماهی تابه
گیلکی: خاکاره _ خوکاره _ خیکاره
دیلمی: کیلِ بیج ( کولی بیج )
طبری: ﻻﻗِﻠﯽ- لاقْلی
ــــــــــ
پارسی: دختر
گیلکی: کُر
دیلمی: لاکو
طبری: کیجا
ــــــــــ
پارسی: پسر
گیلکی: رِئک_رِی
دیلمی: وچأ (وَچَه)
طبری: ریکا

دقت شود در دیلمی به آدم مشتی و بزرگ منش و لوطی «کیجا» گویند؛ و به حُب پسر در لاهیجی «ریکا» گفته می شود و به حُب دختردر گیل و دیلم «دتَر» می خوانند؛ مثلاً: می ریکآی: پسر من؛ که منظور پسر عزیزمن است(عزیزپسر) – می دتَر:دخترمن؛ که منظور دخترعزیز من است(عزیزدختر)

درپارسی: به اهل رِی، رِی زی (= رازی)گفته می شود(پسوند زی)
درگیلکی: به اهل انزلی، انزلیچی گفته می شود (پسوند چی )
دردیلمی: به اهل لاهی، لاهیجی گفته می شود(پسوند جی)

لاهی+جان=لاهیجان: در زبان دیلمی تار یا نخ ابریشم را لا یا لاهی می گفتند و مرکز یا مکان تار ابریشم دیلم ها در دوران باستان لاجان یا لاهیجان بوده است؛ ضمناً در زبان دیلمی به طناب، لافند گفته می شود که احتمالا لافند، ریسمان بافنده شده از لا یا تار ابریشم بوده است.
در طبری: به اهل یوش، یوشیج گفته می شود(پسوند یج)

منابع:
عمادی، عبدالرحمان، (۱۳۹۲)، دیلمون پارسی و دیلمون پالوی، نشر آموت، چاپ اول؛
احسن التقاسیم مقدسی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان؛
کسروی، احمد، (۱۳۰۷)، شهریاران گمنام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول

یک پاسخ ارائه کنید