چیستان گیلکی – محب الله پرچمی1

آنچه در این مقاله می آید چیستانهای گردآوری شده از کوی و برزن و حاصل گفت و شنود با روستائیان آشنادل و صمیمی است که با همه دل مشغولی ها و گرفتاری های زندگی امروزی و کارهای طاقت فرسای کشاورزی با حوصله تمام در اختیار بنده گذاشتند .

در این جُستار به بن مایه های فرهنگی و ریشه پیدایش این چیستانها و تجزیه و تحلیل ساختار های آنها نپرداخته ام بلکه صرفا برای جلوگیری از نابودی و فراموشی آنها را ( حدود 250 مورد ) با تلاش چندین ساله جمع کرده ام چن تحلیل فرهنگی و فکری آن نیاز به مجالی فراخ دارد.

چیستانهای گیل عمدتا با جمله (( این چیسه گه؟)) در شرق گیلان و با جمله (( ان چیه کی یا هنگی ایسه هنگی نیه)) در غرب گیلان طرح می شده است و چون این چیستانها را از شرق گیلان ( بندر کیاشهر – آستانه اشرفیه – لاهیجان – دیلمان – لنگرود – رودسر – اشکورات – . . . ) گرد آورده ام لذا به لهجه شرق نوشته ام که به دلیل پراکندگی و فراوانی لهجه گاهی تفاوت های آشکاری با هم دارند . در این چیستانها نکته آشکار این که گاهی برای یک چیز واحد چندین چیستان ساخته اند مانند : تخم مرغ ، سوزن ، گردو ، انگور ، آسمان ، آسیاب و . . . چنانکه در این نوشته دیده می شود و پر واضح است که پاره ای از این چیستنها در مناطق دیگر میهن پهناور ما هم ربا روایت های دیگر رایج است.

حبیب الله پرچمی – گیلان نامه جلد چهارم سال 1374

————————————————

آفتو نقره جیگر طلا

آفتاب و نقره ، جگر طلا

جواب : مرغونه ( تخم مرغ )

 

آمان موقع شاهه ، نیشتن موقع وزیره ، شئون موقع یتیمه

موقع آمدن شاه است،موقع نشستن وزیر است موقع رفتن یتیم است

جواب : وِدره (سطل آب)

 

در توشکه مار توشکه،نه سر دَره نه گوشکه

گره خورده مثل مار نه سر دارد نه گوش

جواب : خرسه (زالو)

 

از ورف سفیدتره، از ذوغال سیاه تر

از برف سفیدتر است از ذغال سیاهتر

جواب :آغوز مغز ( مغز گردو )

 

از خیار کوچیکتره ، از شوتور بلندتر

از خیار کوچکتر است از شتر بلندتر

جواب : چرخه ( قرقره )

 

از دور دیل بره،از نزدیک ذال بره

از دور دل می برد از نزدیک زهره

جواب : طبل

 

از دور اَنه النگ دولنگ،نزدیک اَنه میثل پلنگ

از دور می آید النگ دولنگ نزدیک می آید مثل پلنگ

جواب : نان سنگک

 

اَمو دانیم خودا ندنه

ما داریم خدا ندارد

جواب : خو ( خواب )

 

اندر زمین،اندرهوا،کولابسر سبز قوبا

اندر زمین، اندر هوا، کلاه بسر، سبز قبا

جواب : دار خیار ( خیار درختی )

 

او طرف دریا سیفید پورد بوکورده نیه

آن طرف دریا پل سفید ساخته نشده است

جواب : گاز ( دندان )

 

اوتاق تنگ و تاریک پور از جوون باریک

اتاق تنگ و تاریک پر از جوان قد باریک

جواب : کوندله ( کندو )

 

ای را دونه ، اورا دونه ، زئک چینه

این طرف می دود آن طرف می دود بچه می زاید

جواب : خربزه لو ( بوته خربزه )

 

ای سر قالی او سر قالی وسط نیشته غلامالی

این سر قالی آن سر قالی وسط نشسته غلامعلی

جواب : چراغ

 

ای سر آرده او سر آرده میون زرده

این سر آرد اون سر آد میانش زرد است

جواب : مورغونه ( تخم مرغ)

 

ای سر بسه او سر بسه ، میون زرد گول دسه

این سر بسته آن سر بسته میان گلدسته زرد

جواب : خربزه

 

اونه سر بینی خوره گریه کونه

اگر سر آن را ببری برای خودش گریه می کند

جواب : پیاز

 

از جور بکفی خو گوشونه توکون دِنه

اگر از بالا بیفتد گوش خود را تکان می دهد

جواب : زیبیل ( زنبیل )

 

اونه بکوشی ونگ زنه

اگر آن را بکشی گریه می کند

جواب : انگور رز ( درخت انگور )

 

اونه سر نبینی حرف نزنه

تا سر آن را نبری حرف نمی زند

جواب : نامه

 

پرچین کونه خو پوشته نیا نُکونه

پرچین می کند ولی به پشت خودش نگاه نمی کند

جواب : سوزن

 

پوشت گوشته ، دیل پوس

پشت آن گوشت و داخل آن پوست است

جواب : کوت (سنگدان )

 

چوم دنه ولی نبینه

چشم دارد ولی نمی بیند

جواب : کور ( نابینا )

 

دارسر پوسون دکرده نیشته

سر درخت پوستین پوشیده نشسته است

جواب : آغوز ( گردو )

 

10 تا برار با هم کار کونن

ده برادر با هم کار می کنند

جواب : ده انگشت

 

راه شونه چپر کونه

راه می رود پرچین می کند

جواب : سوزن

 

راه شونه آغوز اشکنه

راه می رود گردو می شکند

جواب : بوز سوم ( سُم بز )