تالش

تالش (به تالشی: تولش / Tolış) نام کلی بر مناطقی است که وطن اصلی تالشان بوده و شامل سرزمین‌هایی است که تالشان بیشینه جمعیت را تشکیل می‌دهند و از لحاظ تاریخی و اجتماعی جزو سرزمین آنان باشد. تالش مشتمل بر منطقه‌ای در ایران (استان‌های گیلان و اردبیل) و جمهوری آذربایجان (تالش گشتاسبی) است.

همچنین تالش نام قومی ایرانی‌تبار است که سکونتگاه اصلی آن‌ها در البرز غربی از جنوب شرقی جمهوری آذربایجان آغاز شده و تا شمال غربی استان گیلان و استان اردبیل در ایران ادامه دارد. منطقه شمالی تالش را ولایت گشتاسفی(تالش گشتاسبی) نامیده می‌شد که امروزه در جمهوری آذربایجان قرار دارد.

تالشان معتقدند که تعداد تالش تبارها بیش از ۲ میلیون نفر می‌باشد.

منطقه تالش از جنوب به سپیدرود در امامزاده هاشم و در شمال به جلگه ارس-کورا در جنوب جمهوری آذربایجان امتداد دارد زبان تالشی، شاخه‌ای از زبان‌های ایرانی شمال غربی می‌باشد.

تاریخ تالش

عصر آهن

قبل از اسلام

قوم تالش باز ماندگان همان مردم باستانی می‌باشند که در تاریخ، نام آن را کادووس وکادووش می‌یابیم، تاریخ چند هزار ساله تالش و سیر تحولات اجتماعی وفرهنگی آن مردم در طول تاریخ نشان دهنده آن است که کمترین توجه به آن‌ها شده در نقاط ییلاقی ونیمه ییلاقی آثاری وجود دارد که بیانگر تمدنی ناشناخته است. کهن‌ترین اثر مکتوب که از ایران باستان بدست ما رسیده اوستا کتاب دینی زرتشت، پیامبر ایرانی است. از روی آن نوشته‌ها با نام اقوامی چون تپور، گل، کادووس، امارد، کاسپی وغیرو برخورد می‌کنیم. برای روشن شدن موضوع، کشفیاتی که از گورستان مردگان مریان و تول تالش بدست آمده، نشانگر تمدن تالش هاست. (مرحوم دکتر مشکور دراین باره نوشته :حدود سه هزار سال پیش از میلاد، مردم ایران به وجود مس آگاهی پیدا کردندوکمی بعد بااختلاط مس وقلع، مفرغ اختراع شددرهمین اوان خنجر ساخته شد که اهالی تالش ولرستان از این وسیله استفاده زیاد می‌کردند). در دوران باستان به علت جنگاوری ودلیری ومیهن پرستی کم نظیراین قوم، آنان راجهت نگهبانی از نقاط سوق الجیشی به مرزها می‌فرستادند. تحولات درسرزمین کادووسیان هنگامی رو به اوج می‌گذارد که کادووسیان پس از سال‌ها مبارزه در برابر دولت‌های ماد وهخامنش ومهاجمین، سرانجام درحدود سال‌های ۳۶۰ پیش از میلاد از اردشیر سوم شکست خورده واستقلال خودراازدست می‌دهند و به تبع ان گل‌ها و اماردن‌ها استقلال می‌یابند. این دو قومی بودند که در کنار کادووسیان زندگی می‌کردند وقتی به قدرت رسیدند کادووسیان را در معرض فشار قرار دادند. نیرومند شدن قوم گل ودیلم واماردن در سرزمین کادوسیان باعث ناتوانی کادووسیان شد که متعاقب آن به ناچار خودرا درحمایت از دولت هخامنشیان می‌بینند ولی این حمایت چند صباحی طول نکشید وباحمله اسکندر به ایران وسرنگونی دولت هخامنشیان، ارکان دولت از هم پاشید. سپس با تشکیل دولت سلوکیان باز ازقوم کادووس نامی برده نمی‌شود. گیرشمن در تاریخ ایران می‌نویسد:داریوش دوم (۴۲۴–۴۰۵ ق. م) در اواخر عمر رهبری نبرد با کادوسی هارا بر عهده گرفت و اندکی بعد هم مُرد و تاج سلطنت را برای پسر ارشدش اردشیر دوم بر جای نهاد. (بین اردشیر دوم ۴۰۵–۳۵۹ ق. م نیز با کادوسیان جنگی درمی‌گیرد که نتیجه خاصی ندارد) اردشیر سوم(۳۵۹–۳۳۸ ق. م) باقاطعیت هر چه تمام تر، کادوسی‌ها را سرکوب کردو قیام ساتراپ‌ها رافرونشاند.

این بی گفتگو است که نشیمن کادوسیان در کوهستان شمال شرقی آذربایجان، در آنجا می‌بوده که اکنون نشیمن تالشان است. می‌باید گفت: نه کادوسیان از میان رفته‌اند و نه تالشان از جایی دیگر به جای ایشان آمده‌اند. این تالشان فرزندان و بازماندگان همان کادوسان می‌باشند و نام «تالش» دیگر شده از نام «کادوس» می‌باشد.

آثاربه جای مانده در تالش حاکی از آن است که روابط بسیار نزدیکی بین کادووسیان واشکانیان وجود داشته‌است.

بعد از اسلام

بنابراین با برچیده شدن دولت اشکانی وپارتیان به دوره ساسانیان می‌رسیم دراین دوره تمام اقوام گل، اماردان، دیلم، کادووس دریک نام خلاصه شدند بنام دیلمیان و تمام اقوام دیگر را تحت شعاع خود قرار داد. در۳۷هجری آیین مقدس اسلام دراین سرزمین تسلط پیدا کرد (تاریخ طبری جلد ۵ ص ۴۵)

سرانجام اداره ولایات را بین اشخاص مورد اعتماد تقسیم کردند و سلسله علویان بوجود آمد ودسته‌های ناراضی به صورت قطب جدید، پایگاه سامانیان را به وجود آوردند. دیری نپایید که داعی کبیر با کمک توده مردم وفادار به سلاله علویان در سده ۱۴ هجری شورش نمود ودوباره دولت علویان روی کار آمد و پس از ۳۰سال دولت سالاریان در این سرزمین رشته فرمان‌روایی رابه دست گرفتند و پس از آن آل زیار، آل بویه، غزنویان بودند.

بنابراین پراکندگی‌هایی که به صورت گروهی و طایفه ایی این اقوام در ایران و خارج از مرزها وجود داشته ناشی از علل سیاسی بوده. این قوم دائمابا زور مندان محلی درگیر بوده و حاکمان محلی به اجبار افرادی از این قوم را به دیار دیگر تبعید می‌کردند واین روش تا آغاز تاریخ اسلامی دوام داشته. بیشتر نقل وانتقالات قوم کادووس به گوشه وکنار ایران، مربوط به عهد باستان، دوران صفویه وافشاریه است. کسروی دراین باره مطالبی رابیان داشته:نام قادسیه به زبان ایرانیان، گاودوشان یا کادووسیان بوده واینک قادسیه نامیده شده. گاودوشان مردمی جسوروجنگجو بودندکه از کوهستان‌ها آنان را به سرحد مرزهای عربستان و ایران کوچانیدند.

صفویه

حمدالله مستوفی در نیمهٔ نخست سدهٔ ۸ ه‍.ق دربارهٔ مردم تالش می‌نویسد: «مردم آنجا جنگی و مردانه باشند… و از مذاهب فراغتی دارند، اما به قوم شیعه و بواطنه نزدیک‌ترند». بدین‌سبب، از آغاز برآمدن شیوخ صفویه، مردم تالش نقش مهمی در به قدرت رسیدن آنان ایفا نمودند.شیخ صفی، سرسلسلهٔ این طایفه از جانب امرای تالش حمایت می‌شد و در حلقهٔ مریدان او شمار بسیاری از مردم تالش حضور داشتند. شیخ صدرالدین موسی فرزند و جانشین شیخ صفی که از ملک اشرف چوپانی بیمناک بود، نزد هواخواهان تالش خود پناه جست. در ۸۰۶ ه‍. ق/۱۴۰۳م تیمور پس از ملاقات با خواجه علی در اردبیل بسیاری از مزارع و روستاهای منطقهٔ تالش، از آن میان، آستارا و کرگان‌رود (هشتپر امروزی) را در تیول خاندان او قرار داد. یکی از پسران خواجه علی به نام عبدالرحمان با خانوادهٔ خود در منطقهٔ تالش‌نشین گسکر اقامت دائمی گزید و در همان‌جا نیز درگذشت. در نخستین لشکرکشی شیخ حیدر به داغستان، بخش مهمی از سپاه او را تالشان تشکیل می‌دادند. در منابع از آنان با عنوان «آبی جامه» یاد شده‌است. پس از کشته شدن شیخ حیدر، پسرش اسماعیل که نوجوانی بیش نبود، جانشین او شد. در این زمان اسماعیل که در اردبیل به‌سر می‌برد، از بیم جان در خفا رهسپار گیلان شد. در این سفر دده بیگِ تالش از همراهان او بود و مردم تالش در سراسر مسیر اردبیل به لاهیجان، از او به گرمی استقبال و پذیرایی کردند. یکی از علل گرایش مردم تالش به شاه اسماعیل و صفویان، ضدیت آنان با شروانشاهان بود. تالشها با آگاهی از دشمنی میان صفویان و شروانشاهان، رهایی خود را از استیلای آنان در قدرت گرفتن صفویان می‌دیدند. همراهی و پشتیبانی تالشها از حکومت صفویه موجب جلب اعتماد شاهان صفوی به آنان شده بود؛ این اعتماد به حدی بود که پس از سرکوب شورش غریب‌شاه در گیلان، همهٔ مردم گیلک‌نشین مناطق گیلان خلع سلاح شدند و از حمل هرگونه جنگ‌افزار منع گردیدند و فقط اجازه داشتند برای کارهای کشاورزی از داس استفاده کنند؛ اما تالشان مجاز به حمل هر نوع جنگ‌افزاری بودند.

خانات تالش

خانات تالش که با نام خانات لنکران نیز شناخته می‌شود، خان‌نشینی در منطقه کنونی جنوب شرقی جمهوری آذربایجان و نواحی شمالی استان گیلان در ایران امروزی بود که از دوران امپراتوری صفوی تا ۱۸۲۸ بر تالش حکم می‌راند که قسمت بزرگی از آن در نتیجه جنگ‌های ایران و روسیه برپایه پیمان ترکمنچای از ایران جدا شد. اولین خان این منطقه میرجمال الدین خان از یاران نادرشاه و آخرین آن‌ها میرحسن خان بود.
پایتخت این خان‌نشین، شهر لنکران و مردم این خانات را تالش‌ها و اذربایجانی‌ها تشکیل می‌دادند.

عهدنامه گلستان

تالش یکپارچه تا سال (۱۸۱۳) بخشی از ایران بود و در آن سال برپایه عهدنامه گلستان شمال تالش از خاک ایران جدا گشت. در سال ۱۲۲۸ق. آستارا به موجب عهدنامه گلستان که میان دولت ایران و روسیه منعقد شد به دو قسمت تقسیم گردید و با تعیین رودخانه آستاراچای به عنوان خط مرزی، مناطق وسیع شمالی این رودخانه به دولت روسیه و جنوب تالش از رودخانه آستاراچای در اختیار ایران قرار گرفت.

جمهوری خودگردان تالش-مغان

جمهوری خودگردان تالش-مغان یک جمهوری خودگردان با عمر کوتاه به ریاست جمهوری علی‌اکرم همت‌زاده بود که از ژوئن تا اوت ۱۹۹۳ (به مدت دو ماه) اداره تالش گشتاسبی را برعهده داشت. این جمهوری خود خوانده در جنوب خاوری منطقه خاک جمهوری آذربایجان قرار داشت و از رایونهای آستارا، لریک، لنکران، ماساللی، یاردیملی، جلیل‌آباد و بیله‌سوار تشکیل شده بود. از نظر جغرافیایی، جمهوری خودگردان تالش-مغان همه مناطق پایین رود ارس در جمهوری آذربایجان را شامل می‌شد.

زبان

زبان تالشی نام یکی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است و همچنین به فردی که گویشور آن زبان باشد می‌گویند. زبان تالشی از خانواده زبان‌های کناره دریای کاسپین و به زبان تاتی بسیار نزدیک می‌باشد. تالشی همچنین هم‌ریشه با دیگر زبان‌های کرانهٔ کاسپین همچون گیلکی و مازندرانی است ولی با آن‌ها تفاوتی آشکار دارد. تات‌ها و تالشی‌ها و مازندرانی‌ها به زبان‌هایی سخن می‌گویند که در بسیاری موارد با زبان فارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی مشابهت دارد. زبان تالشی مشابهت با زبان‌های اوستایی و کردی دارد. همچنین این زبان به زبان آذری باستان نزدیک است. در بخش باختری استان گیلان و بخشی از شهرستان نمین در استان اردبیل، ایران و استان لنکران-آستارا در جنوب جمهوری آذربایجان سخن گفته می‌شود. میللر معتقد است که با دلایل روشن می‌توان گفت که تاتی و تالشی ادامه زبانی است که دست کم در آغاز دوره فارسی میانه بدان سخن می‌گفته‌اند، این شواهد و نشانه‌ها همان اندازه که وجه اشتراک این گویشها را با زبان پهلوی پارتی نشان می‌دهد گویای پیوندهای خیلی نزدیک آن‌ها با مادی و اوستایی نیز هست. زیرا که تفاوت زبان پهلوی با زبانهای دیرین مانند مادی واوستایی به همانگونه است که تشابه و تفاوت تاتی و تالشی باآن زبانها. به عقیده خوچکو این زبان پر از حروف با صدا و آوائی است و به سبب آهنگی که در آن دیده می‌شود می‌توان آن را شبیه لهجه ایتالیایی دانست. تالش شامل مناطق زیر است:

تالش جنوبی

تالشان بیش تر در شمال غرب ایران به صورت بومی ساکن اند و زبان آنان تالشی است. آنان در دو استان اردبیل و گیلان زندگی می‌کنند و جمعیتشان در ایران بیش از ششصد هزار تن می‌باشد.

شهرستان طوالش به مرکزیت شهر هشتپر مرکز تالش جنوبی
شهرستان آستارا
شهرستان رضوانشهر
شهرستان ماسال
بخش عنبران نمین
بخش‌هایی از شهرستان شفت
بخش‌هایی از شهرستان فومن
بخش‌هایی از شهرستانرودبار
بخش‌هایی از شهرستانخلخال
بخش‌هایی از نمین
تعداد کثیری از تالش‌ها در شهرهای رشت و تهران زندگی می‌کنند

تالش شمالی

جمعیت مردم تالش در جمهوری آذربایجان بیش از یک میلیون پانصد هزار نفر، برآورد می‌شود که بیش تر به صورت مهاجر در باکو زندگانی می‌گذرانند.

شهرستان لنکران مرکز تالش شمالی
شهرستان آستارا
شهرستان ماسالی
شهرستان لریک
شهرستان یاردیملی
شهرستان جلیل‌آباد
شهرستان نفت چاله
شهرستان بیله سوار
بخش‌هایی از شهرستان ایمیشلی
بخش‌هایی از شهرستانصابرآباد
بخش‌هایی از شهرستانسالیان
بخش‌هایی از شهرستانسومقاییت
تعداد زیادی از تالش‌ها نیز در شهر باکو زندگی می‌کنند

روسیه

جامعه بزرگی از تالش‌ها در روسیه بخصوص شهر مسکو زندگی می‌کنند.

همه ساله روز ۴ نوامبر روز وحدت ملی در فدراتیو روسیه می‌باشد که گروه تالشان مقیم روسیه نیز با پرچم تالش در آن شرکت می‌کنند.

شخصیت‌ها

میر جمال‌الدین خان مؤسس خانات تالش، میرجمال‌الدین در جنگ داغستان (۱۱۵۳–۱۱۵۴) همراه نادرشاه بود.
سپهبدمیر مصطفی خان تالشی (۱۷۴۷–۱۸۱۴ لنکران)، حاکم، دیپلمات و از رهبران نظامی سده نوزدهم میلادی ایران
نصرت‌الله خان عمیدالسلطنه معروف به سردار امجد تالشی حاکم کرگانرود (هشتپر) در زمان ناصرالدن شاه
محمد باقر خان گشت رودخانی فومنی (۱۲۵۵ ه‍.ق فومن) حاکم فومن
امیر ساروخان مهرانی معروف به ساروخان تالش حاکم موروثی ولایت آستارا، دیپلمات و از فرماندهان نظامی دوران سلطنت شاه عباسبزرگ
ملا عبد العزیز شریعتمدار کرگانرودی متولد کرگانرود طوالش، سیاستمدار، مشروطه خواه به دستور سفارت روسیه در رشت اعدام شد
سید فضل‌الله متولد جوکندان، بزرگ خاندان میرمسعودی از نوادگان شیخ صفی الدین، آزادیخواه و مشروطه خواه
سید اشرف کرگانرودی (مرگ ۱۳۲۵) سیاستمدار، انقلابی مشروطه خواه
علی‌اکرم همت‌زاده یا علی‌اکرم همت‌اف (متولد ۱۹۴۸ لریک) نظامی، سیاستمدار و فعال حقوق بشر، تنها رئیس‌جمهور جمهوری خودگردان تالش-مغان
هلال محمدف (۱۹۵۹، آستارا جمهوری آذربایجان) روزنامه‌نگار و فعال حقوق بشر، نخست‌وزیری جمهوری خودگردان تالش-مغان
هلاکو رامبد(۱۲۹۸ تهران – ۱۳۸۶ نانسی فرانسه) نماینده شش دوره مردم طوالش در مجلس شورای ملی، وزیر مشاور و معاون سیاسی پارلمانی دولت آموزگار
الله شکور پاشازاده (زاده ۲۶ اوت ۱۹۴۹ لنکران) شیخ‌الاسلام و ریاست اداره مسلمانان قفقاز از سال ۱۹۸۰ میلادی تاکنون
سید یونس عرفانی (زاده ۱۳۱۳ تالش) عضو مرکزی جامعه روحانیت مبارز تهران، رئیس کمیته منطقه ۸ انقلاب اسلامی، نماینده اولین دوره مجلس شورای اسلامی
احمد پروایی ریک (متولد ۱۳۶۱ هشتپر) نمایندهٔ منتخب استان گیلان در مجلس خبرگان رهبری
سعید جعفرزاده معروف به پرواز همای (۱۳۵۸ در احمد سرگوراب شفت) آهنگساز، شاعر، خواننده
روح‌انگیز میرزایی خواننده ترانه‌های گیل و تالش
بال اوغلان اشرف اف خواننده ترانه‌های تالشی و آذری
اسماعیل شعبانف (۱۹۶۵ در لنکران) محقق علوم سیاسی و فعال اجتماعی، رئیس جامعه تالش‌های روسیه

جغرافیای طبیعی تالش

کوه‌های تالش

زنجیره‌ای از کوه‌ها است که در شمال غربی ایران و جنوب شرقی جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌است. این کوه‌ها بخش شمال غربی رشته‌کوه البرز را تشکیل می‌دهند و از زمین‌های پست لنکران به سوی جنوب شرقی امتداد یافته و تا دشت‌های سفیدرود در ایران ادامه می‌یابند. کوه‌های طالش در شرق آذربایجان با جهتی شمالی جنوبی در حاشیه دریای خزر تا دره شفیدرود در گیلان ممتد می‌باشد. دامنه‌های غربی کوه‌های طالش دارای شیب ملایم و چهره عریان و بسیار کم درخت و دامنه‌های شرقی آن دارای شیب تند به سوی دریای خزر می‌باشد. «آق داغ» بلندترین قله آن به ارتفاع ۳۲۰۰ متر در خلخال قرار دارد.

کوهستان باغرو چند قله بلندتر از ۳ هزار متر دارد و بیشینه بارندگی در این کوهستان میان ۱٬۶۰۰ میلی‌متر تا ۱٬۸۰۰ است که بالاترین میزان بارندگی در ایران و در جمهوری آذربایجان است.

جنگل‌ها

جنگل‌های تالش عمدتاً در کوه‌های تالش و نیز در بخش‌هایی از جلگه لنکران گسترده شده‌است. این جنگل‌ها که تا ارتفاع ۲۲۰۰ متری از سطح دریا گسترده شده‌اند حدود ۱۵۰ هزار هکتار مساحت را دربر می‌گیرد. در این گستره، جنگل‌های جنب‌مداری تیپ هیرکان وجود دارد، به استثنای دیابار، در تالش در مساحت ۳۶۹۰۰ هکتاری، ۱۱۶۷ نوع رستنی شمارش شده‌است. از نظر تنوع گونه‌ها، تالش در میان ۱۸ایالت پوشش گیاهی قفقاز، مقام اول را داراست. از ۱۵۰ نوع درختان و بوته‌های جنگلی ۳۶ گونه آن بومی‌اند. در جنگل‌های هیرکان تالش آکاسیا، گلابی هیرکان و آکاسیای ابریشمی موجود است در جنگلهای تالش پراکندگی انواع درختان ویژه از جمله درخت آهن، بلوط شاه بلوطی برگ، آکاسیای ابریشمی، له‌له خزر، شمشاد هیرکانی، گردو، انجیر هیرکانی، را می‌توان مشاهده کرد. از درختان بوته‌ای می‌توان از آلوچه، ازگیل، زالزالک، ارجنگ، انار، شمشاد کولخیسی، کوله‌خاس، دانایا، نام برد که از نمونه‌های ارزشمند جنگلی بوده و اشکوب پایینی جنگل را پوشانده‌اند.

در نواحی دشتی توسکا، یالان‌قوز، بلوط‌های شاه‌بلوطی برگ، درخت آهن در عین حالی که سودبخش است، به این نوع درخت در نوار جنگلی بالاکوهی کمتر برخورد می‌شود. در نوار جنگلی بالاکوهی شاه بلوط شرقی، افرا و ممرز درختان غالب را تشکیل می‌دهند.

سواحل

سرزمین تالش با بیش از دویست کیلومتر ساحل دریای کاسپین یکی از مناطق سواحلی شمال ایران و جنوب جمهوری آذربایجان است که در این سواحل مناطق متعددی برای شنا، پره‌های صید ماهی و پارک‌های جنگلی ساحلی مثل گیسوم و قروق قرار دارد.

رودخانه‌ها

مساحت توزیع حوضه آبریز دریای خزر در مناطق مختلف تالش بیش از ۱۲۵۰۰ کیلومتر مربع در سال ۱۳۹۴ می‌باشد که رودخانه کورا در تالش گشتاسبی بیشترین آبریز دریای خزر را داست.

دیناچال رودخانه دائمی
کرگانرود رودخانه دائمی
آستاراچای رودخانه دائمی
کورا رودخانه دائمی
شفارود رودخانه دائمی

پارک‌ها و مناطق حفاظت شده

پارک ملی هیرکان از پارک‌های ملی جمهوری آذربایجان هست که در منتهی‌الیه جنوب شرقی این کشور در محدوده کوه‌های تالش -که بخشی از جغرافیای تالش است است-، شهرستان‌های لنکران و آستارا قرار گرفته‌است، این مجموعه از نقاط دست نخورده و بکر طبیعت آذربایجان می‌باشد، که در ۹ام فوریه سال ۲۰۰۴ میلادی توسط ریاست جمهوری این کشور گشایش یافت. پارک ملی هیرکان برای ثبت در میراث جهانی یونسکو در بخش میراث فرهنگی و طبیعی معرفی شده‌است.

منطقه حفاظت شده لیسار،جوکندان تالش
منطقه حفاظت شده استیل آستارا
منطقه حفاظت شده لوندویل آستارا
منطقه حفاظت شده آلالان اسالم
منطقه حفاظت شده ناو اسالم
پارک جنگلی دکتر رستگاری گیسوم