خمام

خُمام (khomam)، (به گیلکی: خۊمام) شهری است در بخش خمام از بخش‌های تابع شهرستان رشت در استان گیلان کشور ایران.

شهر خمام بر سر راه ارتباطی دو شهر بزرگ و توریستی استان گیلان یعنی رشت و بندر انزلی واقع شده‌است و به عبارتی مسیر بین‌المللی و ترانزیتی مرکز استان گیلان به سمت بزرگترین بندرِ شمالِ کشور یعنی بندرانزلی، از شهر خمام می‌گذرد و همین امر بزرگراه رشت به خمام را طبق اعلام پلیس راه گیلان به عنوان دوّمین جادهٔ پرتردّد استان در سال ۱۳۹۴ معرّفی نموده‌است.

خمام نزدیکترین شهر به مرکز استان گیلان (رشت) است، فاصله شهر خمام تا شهر رشت ۷ کیلومتر و تا شهر انزلی ۱۵ کیلومتر می‌باشد. خمام در شمال از طریق ساحل زیبای جفرودبالا (به طول ۱/۵ کیلومتر) به دریای خزر متّصل است و شهری مرزنشین محسوب می‌شود، و در غرب از طریق روستای دهنه‌سر شیجان و روستای جیرسرباقرخاله به ساحل شرقی تالاب انزلی متّصل می‌باشد. تعداد ۷ روستا از روستاهای حومه خمام جزیی از منطقه آزاد انزلی به‌شمار می‌روند.

جمعیت

براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت شهر خمام ۲۰٬۸۹۷ نفر و جمعیت بخش خمام ۵۴٬۸۶۰ نفر است.

این آمارها در حالی از درگاه ملی مرکز آمار ایران اعلام شده‌است که ریاست اداره ثبت احوال خمام طی یک مصاحبه خبری در سال ۹۳ عنوان کرده بود: جمعیت بخش خمام در سال ۱۳۹۳ نسبت به سالیان گذشته رشد چشمگیری داشته و به ۶۶٬۲۳۶ نفر رسیده‌است. همچنین لازم است ذکر شود بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، شهر خمام در بین ۵۲ شهر استان گیلان یازدهمین شهر پرجمعیت استان محسوب می‌شود و این میزان جمعیت شهری، از جمعیت تعدادی از مراکز شهرستان‌های استان گیلان از قبیل رودبار، شفت، رضوانشهر، ماسال و سیاهکل بیشتر است، به عبارتی از نظر جمعیتی نگاه شهرستانی به خمام وجود دارد امّا خدمات شهرستانی در قالب بودجهٔ بخش ارائه می‌شود.

رشد جمعیت شهر خمام در هفتاد سال اخیر

با نگاهی گذرا در سرشماری‌های هفت دهه اخیر شهر خمام، می‌توان به این نتیجه رسید که میزان جمعیت در شهر خمام، رشد ۱۰ برابر داشته‌است. در اوّلین سرشماری در سال ۱۳۲۵ هجری شمسی، جمعیت این شهر ۲٬۵۱۳ نفر بود، در سال ۱۳۴۵ جمعیت شهر به ۳٬۰۶۷ نفر رسید، در سال ۱۳۵۵ به ۴٬۰۱۴ نفر، در سال ۱۳۶۵ به ۷٬۸۱۴ نفر، در سال ۱۳۷۶ به ۸٬۵۵۸ نفر، در سال ۱۳۸۵ به ۱۳٬۲۸۰ نفر و در سال ۱۳۹۰ جمعیت شهر خمام به ۱۷٬۱۰۶ نفر رسید که البته طبق برآورد جمعیتی، اکنون جمعیت شهر خمام بیش از ۲۵٬۰۰۰ نفر است.

علّت نامگذاری خمام

از آنجایی که قدمت خمام به بیش از ۱۰۰۰ سال می‌رسد گفتن نام دقیق آن در قدیم ممکن نیست امّا از قدیم دلایل متعددی برای وجه تسمیه خمام وجود داشته که عبارتند از:

بعضی‌ها معتقد بودند که در قدیم در این منطقه در هر خانه‌ای برای نگهداری آب شربِ مورد استفاده، آن را داخل خُم‌هایی نگه می‌داشتند به‌طوری‌که در اکثر خانه‌ها این خم‌ها وجود داشتند، به دلیل وجود خُم‌ها این منطقه به خُمآب و به مرور زمان به خمام تغییر نام پیدا کرد.
این منطقه در قدیم به شهر خوبان معروف بود ولی به مرور زمان خوبان به خمام تغییر نام داد.

بعضی بر این اعتقاد هستند که خمام در ابتدا «خۊ مام» بوده‌است که در زبان گیلکی به معنی سرزمین من می‌باشد.

تقسیمات کشوری

بخش خمام: این بخش دارای ۱ شهر و ۳ دهستان است.

تنها شهر بخش خمام عبارتست از: خمام

دهستانهای آن عبارتند از:

۱– دهستان چاپارخانه

۲– دهستان چوکام

۳– دهستان کته سرخمام

که مجموعاً دارای ۴۴ روستا هستند.

روستاهای خمام:

(الف).دهستان چاپارخانه:این دهستان دارای ۱۷ روستا به شرح زیر است و مرکز آن روستای چاپارخانه می‌باشد.

شیجان، توکسرشیجان، دهنه‌سر شیجان، راسته کنار شیجان، میان محله شیجان، تازه آباد صدر، جفرود بالا، چاپارخانه، احمد ویرسر، زرنگ محله، زیرده، غلامرضاباغ، فتاتو، فشتکه، گورابجیر، پشتستان گوراب جیر، خیرآباد.

(ب).دهستان چوکام:این دهستان دارای ۱۴ روستا به شرح زیر است و مرکز آن روستای بالا محله چوکام است.

اشکیک، بالا محله چوکام، بلسکله، بیج، بیجرودکل، تازه آباد خاچکین، جیرسرباقرخاله، جیرسرچوکام، خاچکین، فرشکی چوکام، لله کا، مصردشت، میانکل،

(ج).دهستان لات و کته سر:این دهستان دارای ۱۳ روستا به شرح زیر است و مرکز آن روستای کته سر می‌باشد.

اسماعیل‌آباد، اشمنانطالم، برمچه بالامحل، برمچه پایین محل، تیسیه، دافچاه، کته سر، کلاچاه، کویشاد، لات، مشکاپشت، مرزدشت، معاف محله و کتکول دافچاه.

وضعیت طبیعی
جغرافیا

خمام در طول جغرافیایی ۴۹ درجه و ۳۹ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۳ دقیقه واقع شده‌است و ارتفاع آن از سطح دریا منهای ۱۷ متر می‌باشد. خمام از شمال به شهرستان انزلی، از جنوب به بخش مرکزی شهرستان رشت، از شرق به بخش خشکبیجار، از غرب به تالاب انزلی، از شمال شرق به دریای خزر و از جنوب شرقی به بخش کوچصفهان متصل است. خمام در ناحیه‌ای کاملاً جلگه‌ای در کناره ساحل دریای خزر و تالاب انزلی واقع شده و دارای آب و هوای معتدل مرطوب می‌باشد. بخشی از محیط زیست طبیعی خمام را دریا(۱٫۵ کیلومتر نوار ساحلی) و بخش مهم دیگر را اکوسیستم ارزشمند تالاب انزلی تشکیل می‌دهد. جنگل فتاتو یکی از بکرترین جنگل‌های کناره دریای خزر است که در فتاتوی خمام واقع شده‌است، مرداب دهنه سر و مرداب جیرسرباقرخاله چوکام (هر دو متصل به تالاب انزلی) از زیستگاه‌های طبیعی پرندگان، جانوران آبزی و ماهیان در خمام هستند. همچنین چراگاه طبیعی چوکام (قرُق جیرسرباقرخاله) به عنوان یکی از بزرگترین چراگاه‌های چهارپایان شهرستان رشت در خمام وجود دارد.

مکان‌نگاری
تاریخ خمام

خمام بر سر راه رشت به انزلی در شمال خاوری رشت و جنوب باختری انزلی قرار دارد. تا پیش از آنکه رشت در قسمتهایی از حومه‌های پیرامون خود گسترش پیدا کند فاصله اش از این شهر ۱۳ کیلومتر و از بندرانزلی ۲۰ کیلومتر محاسبه می‌گردید. خمام از آبادی‌هایی است که در نوشته‌های گذشتگان از آن با نام هُمام یاد گردیده‌است. رودخانهٔ خمام که سابقاً پرآب‌تر و وسیع‌تر بوده، با اتصال به راه‌های آبیِ رودخانه‌ای به گسکر راه داشته و محل لنگرگاه بزرگ کشتی‌های بادبانی بوده‌است. از تاریخ ۴ ذیقعده ۱۲۷۱ خورشیدی در سالهای پایانی حکومت ناصرالدین شاه که قرارداد شرکتی ایرانی و روسی برای دایر کردن راه ارّابه رو از انزلی به رشت بسته شد، رفت و آمد مأموران روس در این منطقه روز به روز افزایش یافت و به سبب موقعیت خمام بود که در اینجا راهدارخانه‌ای که روس‌ها به آن زاستاو می‌گفتند برپا گردید.

لازم به ذکر است که بگوییم شهر خمام در دوران نهضت جنگل و جمهوری گیلان از آنچه که در نوشته ها و تاریخ آمده ، از آن به عنوان یک شهر نظامی یاد شده است و این شهر استراحتگاه لشکریان جنگل و شاهد جنگ های بسیاری در آن زمان بوده است.

به گواهی تاریخ جنگی به نام جنگ شاندرمن و خمام که همزمان باهم به وقوع پیوست،از اردیبهشت تا آخر مرداد سال 1295 شمسی یعنی حدود سه ماه ادامه یافت.

در سی ام مرداد سال 1299 قوا دولت بر اثر ضعف جبهه ها کم کم به رشت نزدیک شد چون نیروی سرخ ایستادگی جدی نمی کرد شهر را تخلیه و به سمت شهر خمام عقب نشست و قوا دولت به مجرد ورود به رشت،سمت خمام پیشروی نمود،لیکن این پیشروی فوری را از نظر فنون نظامی می باید عملی خلاف احتیاط نامید،زیرا بر اثر عکس العمل شدید انقلابیون مجبور به عقب نشینی شدند و حتی از شهر رشت خارج گردیدند،در این ماجرا دو گلوله توپ به شهر رشت اصابت کرد اما دو مرتبه حمله آغاز شد و رشت به تصرف قواء دولت درآمد پیشروی قوا دولت تا شهر خمام با موفقیت به انجام رسید و بدین سبب صدای توپ و مسلسل طرفین از همه جا شنیده می شد

در تاریخ خمام، رفت و آمدهایی که در آن صورت می‌گرفت عامل بزرگ راه یافتن فرهنگ به این دیار بود بدین صورت که ابتدا با ایجاد مکتب خانه‌ها در خمام و روستاهای پیرامون آن مانند دافچاه که شاید تا هفتاد و چند سال پیش مکتب خانه ای در آن دایر بوده و سپس تبدیل به مدرسه شده‌است.

نخستین مدرسه‌ای که در خمام تأسیس شد مدرسهٔ اتفاق بود که در سال ۱۳۱۲ دایر گردید. این مدرسه در یک کلاس و در خانهٔ حاجی محمد تقی جنت مکان تشکیل شد و با مدیریت آقای مهدی ایرانپور اصلی و دو معلم که هر یک عهده‌دار تدریس در دو کلاس بودند به صورت ۴ کلاسه کار می‌کرد. ورود دختران به مدرسه به سبب برخورداری مردم منطقه از بینش درست با هیچ نوع مخالفتی روبرو نشد و بدین ترتیب بعد از ۲ یا ۳ سال دختران هم در همان مدرسه به تحصیل پرداختند و تعداد دانش آموزان در این موقع به ۱۰۰ نفر رسیده بود. بارها مکان مدرسه در خیابان‌های بوعلی و فرهنگ جابجا گردید و زمانی هم آن را به زاستاو یا راهدارخانه‌ای که در محلی به «ساختمان» معروف شده بود انتقال دادند.

در سال ۱۳۲۳ مدرسهٔ اتفاق به نام دبستان مولوی در دو نوبت صبح و عصر برای پسران به کار ادامه داد و به صورت مدرسه‌ای ۶ کلاسه درآمد. دبستان دخترانه‌ای هم به نام مهستی در زمانی که آقای فریدون فرحبد ریاست فرهنگ خمام را داشت تأسیس شده بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸ نام آن به «شهید صادقی» برگردانده شد که امروزه در ۲ نوبت با حدود ۴۰۰ دانش آموز فعالیت آن ادامه دارد. سال ۱۳۳۱ این منطقه شاهد باز شدن کلاس اول دبیرستان بود که امروزه نیز با کاملتر شدن دبیرستان مورد استفاده دانش آموزان قرار دارد.
تبدیل خمام به اولین بخش سبز استان گیلان

در روز سه شنبه ۲۷ مرداد ۱۳۹۴ خورشیدی، بخش خمام به عنوان اولین بخش سبز استان گیلان تبدیل شد.

با تلاش و پیگیری مستمر بخشدار خمام (حسین ذاکر استقامتی) بعد از سال‌ها انتظار تدوین سند توسعه خمام انجام پذیرفت و مقرر گردید احداث شهرک صنعتی خمام در یکی از مراتع حومه خمام پیگیری شود. همچنین در شورای معاونین دانشگاه علوم پزشکی گیلان ساخت و احداث پلی کلینیک فوق تخصصیخمام و دهکده سلامت با اختصاص ۱۰ دستگاه دیالیز به خمام مصوب گردید.

ورزش خمام

خمام در عرصه ورزش استان و کشور همواره فعال بوده و قهرمانان و ملی پوشان زیادی را چه در گروه مردان و چه در گروه بانوان تحویل تیم‌های ملّی کشور داده‌است، فوتبال، فوتسال، والیبال، بسکتبال، کاراته، تکواندو، کونگ فو، کشتی، کیک بوکسینگ، جودو، بوکس و شطرنج از ورزشهای فعال همیشگی در شهر خمام بوده و در پنج سال اخیر ورزش‌های قایقرانی، شنا، هندبال و سپاک تاکرا نیز در خمام شروع به آموزش آکادمیک ورزشکاران این رشته‌ها نمودند.

ورزشکاران خمام در المپیک

علی بحری ملّی پوش بوکس ایران و قهرمان آسیا که در المپیک ۱۹۷۶ مونترال حضور داشت، یکی از اسطوره‌های ورزش خمام در سالهای پیش از انقلاب بود، مرحوم علی بحری در سال ۱۳۵۷ بر اثر سانحه تصادف درگذشت. در سالهای اول انقلاب، به درخواست مردم ورزشدوست و ورزشکاران، استادیوم ورزشی و زمین فوتبال خمام به پاس افتخارآفرینی‌های بحری به نام این قهرمان خمامی نامگذاری شد.

فوتبال خمام

فوتبال در شهر خمام از سالیان دور فعالیت باشگاهی خود را آغاز کرده، همواره بازیکن ساز بوده و بازیکنان مطرح زیادی را به باشگاه‌های فوتبال رشت و انزلی معرفی کرده‌است، در سال ۱۳۵۴ پروانه باشگاه فوتبال پپسی به عنوان اولین باشگاه رسمی فوتبال در شهر خمام به ثبت رسید.

محمدحسن پوربهلول، سیّدرضی مؤدّب پور و سعید مصفا خمامی، نام آوران فوتبال خمام، در سالهای آغازین انقلاب، عمر فوتبالی خود را در باشگاه فوتبال سپیدرود رشت سپری کردند و با بازی‌های درخشان خود خاطرات شیرینی در ذهن هواداران سپیدرود به جا گذاشتند. <<فرهاد نجاتی>> نیز یکی از بزرگان فوتبال خمام بود که با پایان دوران بازیگری به جرگه مربیان پیوست و در سنین میانسالی بر اثر بیماری به دیار باقی شتافت.
فوتبالیستهای سرشناس خمام در لیگ برتر فوتبال

سیامک عاشوری (ملوان – استقلال رشت – سپاهان – پیکان)

مرتضی ابراهیمی (استقلال رشت – پگاه گیلان – استقلال تهران – مس کرمان – سایپا – داماش گیلان)

رسول میرطرقی (ملوان – استقلال اهواز – پگاه – مس کرمان – نفت آبادان – شهرداری اراک)

علی عشوری زاد (ملوان – پگاه – سایپا – استیل آذین – داماش)

هادی سهرابی (پگاه – داماش – مس کرمان)

محسن فروزان (پگاه – ملوان – گسترش فولاد تبریز – تراکتورسازی – گسترش فولاد تبریز – استقلال تهران – سیاه جامگان مشهد – راه‌آهن تهران – تراکتورسازی)

مهدی رحیم زاده (ملوان – گسترش فولاد – داماش)

احسان عبدی (ملوان – نساجی مازندران – آلومینیوم هرمزگان – نفت مسجدسلیمان – مس کرمان – صنعت نفت آبادان)

محمدهادی یعقوبی «حسام» (ملوان – گهردورود – ملوان – پیکان تهران)

محمد دادرسی (داماش گیلان – سپیدرود رشت)

همچنین در لیگ یک فوتبال ایران و نیز در لیگ برتر رده سنی امیدها، بازیکنانی از این شهر بازیکن ساز در مسابقات شرکت داشتند که اسامی آن‌ها بشرح زیر می‌باشد:

سیدهادی موسوی (شیرین فراز کرمانشاه – سپیدرود رشت – چوکا)

افشین عشوری زاد (سپیدرود رشت)

مجید فارسی خمامی (نساجی قائمشهر)

وحید رفاهتی (ملوان بندرانزلی)

حافظ یعقوبی (داماش گیلان)

سامان حقگو (پگاه گیلان – سپاهان اصفهان – شهرداری هشتگرد – ملوان بندرکیاشهر)

سامان رفیعی (سپیدرود رشت)

بانوان ملی پوش خمام

سارا قمی بانوی فوتبالیست ملّی پوش خمامی که در تیم بانوان ملوان بندرانزلی پنج دوره به عنوان بهترین گلزن لیگ برتر بانوان کشور دست یافت. سارا قمی هم‌اکنون به تیم بانوان مس کرمان پیوسته‌است.

سوگند حق‌پرست بانوی والیبالیست خمامی عضو تیم ملی والیبال بانوان ایران.