رجال گیلان در عصر ناصری

ناصرالدین شاه قاجار (1268 ـ 1313 ق) را باید از حیث مدت و دوام سلطنت او واسطه العقد سلسلۀ قاجاریه به شمار آورد. دوران سلطنت او از جهات عدیده یکی از مهم‌ترین ادوار تاریخی ایران به شمار می‌آید؛

زیرا در دورۀ پنجاه سالۀ حکومت او تغییراتی در اوضاع ایران و جهان به وجود آمد که زمینه‌ساز انقلاب مشروطیت در عهد جانشین وی مظفرالدین شاه شد.

یکی از عوامل برجستگی گیلان در عصر ناصری قرار گرفتن این سرزمین بر سر راه اروپا و سکونت و آمد و شد تجار مختلف داخلی و خارجی در این استان بود. همچنین وجود محصولات استراتژیکی همچون برنج و ابریشم که قسمت عمدۀ آن به نقاظ دیگر ایران و جهان صادر می‌شد، هموراه برای دولتمردان دارای اهمیت بود و بالطبع سبب تعیین والیان، مستوفیان و کارگزارانی می‌شد که دست‌کم نامدار و از نزدیکان دربار به حساب می‌آمدند و در بسیاری از رخدادها تأثیرگذار بودند.

شیوۀ حکومت ناصرالدین شاه در نوع خود منحصر به فرد و قابل بررسی است. او در ایالات و ولایات کارگزارانی داشت که امور حکومتی و عمرانی را توسط آنان به انجام می‌رساند که غالباً از حکام، خوانین، مالکان و مال‌داران طراز اول هر منطقه بودند. حضور ناصرالدین شاه در ایالات و ولایات به ویژه در نیمۀ دوم سلطنتش که اوضاع اقتصادی کشور رو به افول و نابسامانی نهاد، پررنگ‌تر شد. در گیلان افرادی چون حاج ملا رفیع شریعتمدار، اکبرخان بیگلربیگی، کاظم‌خان فیلسوف‌الدوله و حاج میرزانصیر طابفه نهایت همکاری را با حکام منصوب شاه قاجار داشتند. مستوفیان و دیوان‌سالاران گیلانی هم حضور مؤثری در ادارۀ امور مالی و سیاسی ایالات و ولایات ممالک محروسۀ ایران داشتند. اطبا و شعرا دو دستۀ دیگر از نامداران عصر ناصری بودند که میان مردم و اهل فضل مقام و منزلتی داشتند.

در عصر ناصری روحانیون از قدرت بسیاری برخوردار بودند و مراجع متنفذ و مجتهدین توانا و وعاظ نامداری از نقا مختلف کشور برخاستند. روحانیون در گیلان همچون سایر نقاط به سه دستۀ درباری، مبارز و گوشه‌گیر تقسیم می‌‌شدند. روحانیون درباری که تعداد آنها اندک بود، با حکام رفت‌وآمد داشتند و در بسیاری موارد کارگزاران فعالیت‌های عمرانی حکام و تأمین‌کنندۀ نیازهای مالی و فوری آنان بودند و در برابر حکام نیز دعاوی مردمان را به محاضر شرعی آنان ارجاع می‌دادند که منبع درآمدی برایشان محسوب می‌شد. نماد این دسته از روحانیون در گیلان عصر ناصری، حاج ملاصادق صیقلانی و ملارفیع شریعتمدار بودند.

دستۀ دیگر روحانیون مبارز بودند که همّ خود را مصروف وظایف شرعی خویش در قبال مردم و جامعه می‌کردند و در این راه از ایستادن در برابر حکام نیز ابایی نداشتند و معروف‌ترین افراد از این دسته شیخ جواد مجتهد رشتی و حاج ملامحمد خمامی بودند.

این کتاب پیش از هر چیز نگاهی دارد به زندگی ناصرالدین شاه قاجار و سپس شمه‌ای از رویدادهای گیلان در نیم قرن دوران سلطنت او را بازگو می‌کند. در بخش دوم به شرح احوال 92 نفر از مشاهیر رجال گیلان در آن دورۀ تاریخی و به تبع آن به معرفی تعدادی از مهم‌ترین نزدیکان آنان پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

بخش اول: گیلان در عصر ناصری

بخش دوم: رجال گیلان در عصر ناصری