عمارت حاج میرزا خلیل آقا رفیع

میدان سید کلاب یا صیقلان امروزی، در بافت مرکزی و قدیمی شهر باران قرار گرفته است و هنوز هم سقف های سفالی در کوچه پس کوچه های اطراف میدان و محلات قدیمی منتهی به آن خودنمایی می کند، هرچند که آپارتمان هایی با حلب های رنگارنگ در گوشه و کنار برخی از این خانه های قدیمی قدعلم کرده اند؛ اما هنوز انجیرهای روییده بر سفال خانه های متروکه، خبر می دهد که این کوچه ها روزگاری، تمام هویت شهر را تشکیل می دادند. اگر بخواهی هویت و تاریخ رشت را بشناسی، می توانی در همین خانه های قدیمی قدمی بزنی و هم داستان با سفال ها و خشت های متروک شوی.

خانه اولین شهردار رشت، حاج میرزا خلیل آقا رفیع، یا عمارت زین العابدین اخوان یکی از عمارت های زیبا و تاریخی است و این خانه قدیمی با عمری بیش از 100 سال و با معماری منحصربفرد، در استان گیلان بنایی استثنایی محسوب می شود. این خانه در یکی از کوچه های خیابان شهید مطهری قرار دارد و کوچه ای که به پاس خدمات اولین شهردار رشت، حاج میرزا رفیع نام گرفته است و بن بست منتهی به همین کوچه به نام اخوان نامگذاری شده است.

این عمارت، دو طبقه بسیار زیبا و باشکوه دارد که برخلاف بسیاری از عمارت های قدیمی رشت قرینه نیست و هر طبقه دارای 400 متر زیربناست که با حیاط عمارت در مجموع یک هزار و 347 متر زیربنا دارد. طبقه همکف با دیوارهای آجری و طبقه دوم تماما سازه چوبی است. ستون های مدور چوبی به طول 4.5 تا 5 متر در روسیه خراطی شده و از بندر انزلی به رشت می رسد و درب و پنجره های چوبی از جنس نراد و باقی سازه های چوبی در روسیه مونتاژ شده و حاج رفیع که نقشه اصلی را نیز با خود از روسیه آورده بود؛ در رشت سازه های مونتاژ شده را با آجر و ملات ماسه و آهک بنا می کند.

وقتی به معماری متفاوت این بنا پی می بریم که آن را با ساختمان مجاور آن یعنی خانه ابریشمی که معماری بومی گیلانی دارد؛ مقایسه کنیم تفاوت نمای خانه و مصالح در این مقایسه مشهود است. معماری عمارت اخوان اقتباس شده از خانه های مسکونی سن پترزبورگ و تفلیس و بادکوبه است و نیاز به چوب های بلند روسی بود تا دهانه های بزرگ را بپوشاند، این در حالیست که در بنای ابریشمی از چوب های محلی استفاده شده است.

معماری ساختمان از معماری روسی و اروپای شرقی الگوبرداری شده است، مهندس واهانیان یک سال و نیم از عمر خود را صرف مرمت و بازسازی این عمارت می کند و تمام تلاش خود را بکار می بندد تا اصالت بنا حفظ شود، اما چوب برخی قسمت ها فرسوده شده و امکان تهیه چوب های روسی نیست و به ناچار چوب های پوسیده سرویس های بهداشتی، جای خود را به ملات و آجر می دهد.

مهندس واهانیان که کار مرمت و بازسازی این عمارت را برعهده داشته است در این باره می گوید: «کل مصالح ساختمان در اصل چوب است که با کشتی از روسیه وارد شده و در اینجا بوسیله استادکاران و مهندسان روسی مونتاژ شده است.»

این خانه در تاریخ 19 دی ماه 1381 در اولین دوره شورای اسلامی رشت، از مالکان وقت خریداری شد و در اواخر همان سال، بازسازی شد و عملیات بازسازی در اواخر سال 1382 به پایان رسید و هم اکنون ساختمان اداری شورای شهر رشت در این مکان قرار دارد.

صاحب و بانی این عمارت حاج میرزا خلیل پسر حاج ملا رفیع فیلدهی بود، روحانی معمم و ملقب به شریعتمدار، خلیل رفیع نیز معمم بوده و توسط انجمن شهر بین سال های 1286 تا 1300 به عنوان شهردار رشت انتخاب می شود. خلیل رفیع از خانواده معین الطباء دختری را به همسری انتخاب می کند که بعدها نام خانوادگی خود را به خاوند تغییر می دهند.

خلیل رفیع و بانو فخر جهان خاوند صاحب سه فرزند به نام های درخشنده، بتول و محمد می شوند که متاسفانه درخشنده و محمد در اپیدمی وبا فوت می کنند و تنها بتول باقی می ماند که بعدها زوجه حاج آقا کوچصفهانی کریم اُف می شود؛ نساء، کریم و رحیم نوه های دختری خلیل رفیع هستند که رحیم صاحب امتیاز روزنامه مرد گیلان مشهور بوده است. خلیل رفیع در پانزدهم فروردین ماه 1303 ه. ش به دیار باقی می رود اما چند سال پیش از آن، عمارت زیبایی را که ساخته و 9 سالی در آن زندگی کرده بود به برادران اخوان می فروشد. بانو فخر جهان نیز در 11 آذر ماه 1344 به همسرش می پیوندند و جسم وی را در امامزاده هاشم به خاک می سپارند.

مهندس روبرت واهانیان که کپی سند خانه را در اختیار دارد در این باره می گوید؛ زمانی که قرار شد شهرداری این عمارت را از خاندان پورعباس (که ملک از زین العابدین اخوان به آنها به ارث رسیده بود) بخرد؛ سند خانه را مطالبه کردم و معین پورعباس اصل سند و کپی رنگی آن را برای بنده آورد. در آن زمان بنده مشاور کمیسیون فرهنگی شورا و مامور پیگیری خرید خانه بودم.

وی می افزاید: این سند که عمدتا با عبارات و واژه های عربی نوشته شده بود؛ توسط مرحوم میر ابوالقاسمی و استاد فرض پور ترجمه شد. سال خرید خانه توسط برادران اخوان در این سند با این عبارت عربی کاملا مشهود است: «فی شهر شعبان المعظم توشقان ییل سنه 1333، خرداد و تیر 1294 ه. ش» که توشقان یا به ترکی دوشان به معنی خرگوش و از صورت های فلکی است.

مهندس واهانیان تاکید کرد: فتوکپی رنگی سند را که از روی اصل سند تهیه شده بود، به شعبه سازمان اسناد ملی گیلان اهدا کردم و هنوز در این مرکز موجود است، اصل سند در آمریکا و نزد خاندان پورعباس می باشد. اگر این خانه در سال 1285 ه. ش ساخته شده باشد و عمارت در سال 1294 ه. ش به برادران اخوان فروخته شده باشد، می توان نتیجه گرفت خلیل رفیع خود در عمارتی که ساخته بود؛ 9سالی زندگی کرده است. پس از فروش این خانه به برادران اخوان، این عمارت باشکوه به عمارت اخوان معروف می شود.

اما برادران اخوان که بودند که این عمارت زیبا را خریدند؟ سه برادر به نام خانوادگی اخوان مشترکاً خانه را از خلیل رفیع -که در آن زمان شهردار رشت بود- می خرند و چند سال بعد زین العابدین سهم دو برادر دیگر را خریده و تمام عمارت به نام زین العابدین اخوان می شود.

مرحوم زین العابدین اخوان در سال 1310 رئیس اتاق تجارت رشت بود. زین العابدین تنها یک دختر داشت که خانه به دخترش بانو عذرا اخوان ( متولد 1289ه. ش و وفات 1365 ه. ش) می رسد که زوجه حاج رضا پورعباس شده بود. پورعباس نمایندگی انحصاری چندین شرکت از جمله مرسدس بنز و شرکت مریخ را بر عهده داشت. هم اینک عکس هر دو مرحوم زین العابدین اخوان و حاج رضا پورعباس(داماد اخوان) در مدخل ورودی عمارت در طرفین طاقچه های سرسرا موجود است.

پشت قاب عکس مرحوم اخوان این عبارت با جوهر مشکی نوشته شده است:« حاج زین العابدین اخوان تولد:1256 ه. ش فوت:1341ه.ش تاجر و رئیس اتاق تجارت رشت مرحوم اخوان این بنا را تابستان 1294 ش از شریعتمدار رفیع خریداری نموده است.»

لازم به ذکر است سال 1381 بود که شورای شهر ساختمان اولین شهردار را از مالکان آن خریداری نمود تا شورای شهر در این عمارت مستقر شود مشروط به اینکه اصالت اولیه بنا و معماری آن دست نخورده باقی بماند.