موزه میراث روستایی

موزه های روستایی، تصاویری ملموس از زندگی سنتی‌اند که در آنها می توان معماری، آداب و رسوم، صنایع دستی و هنرهای بومی را از نزدیک مشاهده و زندگی روستایی را تجربه کرد؛ این موزه ها فضایی را فراهم می‌کنند تا مردمان هر سرزمین با گذشته نزدیک پدران و مادران خود آشنا شوند.

موزه میراث روستایی گیلان تنها تجربه ملی در زمینه صیانت از فرهنگ و معماری روستایی با مفهوم موزه فضای باز در ایران می باشد. این موزه که در نوع خود در خاور میانه و آسیای مرکزی منحصر بفرد است، با هدف پاسداشت و حفظ میراث مادی و معنوی مردم سرزمین گیلان طراحی شده است. فکر برپایی این موزه پس از زمین لرزه 1369رودبار، توسط دکتر محمود طالقانی مطرح شد.
چند روز پس از وقوع این زمین لرزه، مجموعه مطالعاتی تحت عنوان “اثرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی” زلزله به سرپرستی دکتر طالقانی آغاز گردید. نتایج این مجموعه تحقیقات بیانگر ایجاد دگرگونی شدیدی در زندگی مردم و گسست آنان از گذشته نزدیک شان بود؛ در واقع از بین رفتن روش زندگی بومی به بهانه نوسازی و توسعه در مناطق آسیب دیده در استان گیلان همانند سایر مناطق کشور از دهه 20 آغاز شده بود و حوادث طبیعی تنها تشدید آن را در پی داشت.
از اوایل سال 1381 مطالعات مقدماتی ایجاد موزه میراث روستایی گیلان زیر نظر نامبرده آغاز شد. عمده ترین بخش‌های این مطالعات که تا پایان سال 1383 به طول انجامید را مکان یابی موزه و شناسایی حوزه های فرهنگی– معماری گیلان در بر گرفت. برای انتخاب زمین مناسب پروژه، شاخص هایی مانند راههای دسترسی، زیرساخت ها و توپوگرافی در نظر گرفته شدند. از بین گزینه های موجود، پارک جنگلی سراوان به دلیل قرارگیری در یکی از پرترددترین جاده های شمال کشور، توپوگرافی مناسب و وجود زیر ساخت ها در نزدیکی آن مورد توجه طراحان موزه واقع شد و در نهایت 253 هکتار از بخش مرکزی این پارک 1480 هکتاری بعنوان سایت موزه میراث روستایی گیلان انتخاب گردید که حدود 45 هکتار آن برای احداث مجموعه موزه‌ای در نظرگرفته شده است.
براساس مطالعات انجام شده و برمبنای تنوع فرهنگی و معماری استان، حوزه فرهنگی ـ معماری گیلان بدون در نظر گرفتن تقسیمات کشوری و سیاسی به 9 زیر حوزه دسته‌بندی شد. تقسیم¬بندی این حوزه¬ها براساس عوامل زیست محیطی (توپوگرافی، اقلیم و…)، نوع فعالیت کشاورزی، فرهنگ (مذهب، گویش، زبان و…) و نوع معماری بومی روستایی صورت پذیرفت. این 9 زیرحوزه عبارتند از: 2 حوزه سرشاخه شرق و غرب که هریک دارای 4 زیر شاخه ساحلی، جلگه¬ای، کوهپایه¬ای و کوهستانی می¬باشند، به¬علاوه حوزه جلگه مرکزی. هر یک از این زیر حوزه ها در قالب یک روستا متشکل از گونه‌های اصیل و معرف معماری آن حوزه در مجموعه موزه ای بازسازی شده اند.
برای انتقال بناهای روستایی هریک از این حوزه ها، ابتدا مطالعات میدانی به منظور گونه شناسی بناهای آن حوزه صورت می گیرد. از هر گونه، یک نمونه قابل انتقال منطبق بر شاخص های موزه، انتخاب و مطالعات مستندسازی معماری و مردم شناسی آن انجام و سپس بنا واچینی می شود. پس از انتقال مصالح به سایت موزه بنا در روستای موردنظر دوباره چینی می گردد.
در طراحی موزه، محل هایی برای رستوران ها، چای خانه ها، بازارها، مساجد سنتی، مزارع و باغات، کارگاه های آموزش و تولید صنایع دستی، محوطه بازی ها و نمایش های سنتی، مراکز تحقیقات کشاورزی و دامپروری، پژوهشگاه معماری و مردم شناسی، پارک کودک، باغ های پرورش گیاهان دارویی و درختان بومی، معماری چوب ملل و دو مجموعه مهمان پذیر با الهام از معماری روستایی گیلان هریک به ظرفیت 150 واحد 3 تا 5 نفره در نظر گرفته شده است.
عملیات ساختمانی موزه از سال 1383 آغاز و در اردیبهشت 1384 وارد فاز اجرایی شد. تاکنون 28 مجموعه مسکونی- شامل 85 سازه متشکل از خانه ها و بناهای جانبی- متعلق به 9 روستا مربوط به زیر حوزه های فرهنگی- معماری گیلان در موزه دوباره چینی شده اند.
بجز این مجموعه ها بناهایی مانند موزه مشاهیر گیلان، مسجد، ساختمان ورودی، خانه پژوهشگران، بازارچه، قهوه خانه های سنتی، کوره ذغال گیری سنتی، کارگاه آهنگری، مدرسه و بناهای اداری، پشتیبانی و خدماتی نیز در موزه ساخته شده اند. تاکنون 35 بنای موزه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، همچنین عرصه و حرایم موزه ثبت شده است.
برای باززنده سازی فعالیت های سنتی در روستاها، علاوه بر خانه، بناهای جانبی مثل انبار برنج، تلمبار و طویله و باغچه سبزیجات و صیفی جات تقریباً در محوطه همه خانه ها ایجاد شدند. همچنین ماندابی که در بخش مرکزی سایت – روستای جلگه مرکز – وجود داشت به کشتزار برنج تبدیل شد که همه ساله در آن کاشت و برداشت برنج به روش سنتی انجام می گیرد. باغ چای، توتستان و نارنجستان نیز در سایت ایجاد شده اند تا نمایانگر فعالیت های معیشتی در روستاهای گیلان باشند. همچنین نگهداری دام و طیور نیز از دیگر فعالیت های رایج در موزه میراث روستایی گیلان است. جشنواره‌های متعدد، موسیقی محلی، مراسم و آئین های سنتی و بازی‌ها و نمایش‌های بومی نیز در موزه برگزار می‌شوند تا حفظ و به نسل آینده معرفی شود. معرفی مفاخر استان نیز از جمله فعالیت هایی است که در موزه به آن اهمیت ویژه ای داده می شود.
یکی از دست آوردهای مطالعات معماری و مردم شناسی موزه، ثبت و مستندسازی بخش مهمی از میراث شفاهی گیلان است که نتایج آن در قالب کتاب های علمی مردم شناسی و معماری منتشر شده است. بازدیدهای گروه های دانش آموزی و دانشجویی از موزه میراث روستایی گیلان از جمله فعالیت های آموزشی است که نقش مهمی در آشنایی کودکان، نوجوانان و جوانان با فرهنگ بومی گیلان دارد. در روزهای بازدید به ویژه ایام تعطیل در موزه نمایشگاه و بازارچه صنایع‌دستی، عکس و نقاشی، دستاوردهای معماری، پوشاک محلی و سفره‌ گیلانی نیز دایر است. راهنمایان موزه با لباسهای محلی اطلاعات لازم درباره موزه، خانه ها و فرهنگ گیلان را به بازدیدکنندگان منتقل می نمایند تا از این رهگذر، امکان ارتباط مستقیم بازدیدکنندگان با موزه فراهم آید. این تعامل موجب شده که تاکنون بناها و اشیاء زیادی به منظور حفظ و بازسازی به موزه معرفی و اهدا شوند.
نکته مهم در بهره‌برداری این موزه، امکان بازدید مردم، پس از تکمیل هر حوزه از آن بوده است. در اردیبهشت ١٣٨۴ اولین کارگاه این طرح (روستای جلگه‌ی شرق) راه‌اندازی و یک سال بعد افتتاح و به بهره‌برداری رسید.
در اردیبهشت ماه ١٣٨٧ فاز دوم این پروژه (روستای جلگه‌ی مرکز) افتتاح شد. در همان زمان، کلنگ فاز سوم (روستای جلگه‌ی غرب) و در شهریور ١٣٨٧ کلنگ فاز چهارم (روستای کوهپایه‌ی غرب) به زمین زده شد. در خرداد ١٣٨٨ این دو فاز افتتاح و همزمان عملیات اجرایی فاز پنجم (روستای کوهستان غرب) آغاز شد. در خرداد ١٣٨٩ فازهای پنجم و ششم (روستاهای کوهپایه شرق و کوهستان غرب) و همچنین ساختمان خانه پژوهشگران و بازارچه صنایع‌دستی در روستای جلگه شرق افتتاح و همزمان کلنگ فاز هفتم (روستای کوهستان شرق) و کارگاه مدرسه روستای جلگه مرکز به زمین زده شد. در اردیبهشت ١٣٩٠ دو مجموعه مسکونی(حسنی، حقیقتی) از روستای جلگه غرب و دو مجموعه مسکونی(بهزادی، جامع) از روستای کوهپایه شرق که پیشتر به بهره برداری رسیده بود و در اردیبهشت ١٣٩١ بنای مدرسه در روستای جلگه مرکز به طور رسمی افتتاح شدند. در خرداد ماه 1393روستای کوهستان شرق و ساختمان دفتر فنی و پشتیبانی (اداری) موزه و در اردیبهشت 1395روستاهای ساحل شرق و غرب موزه به بهره برداری رسید. در اردیبهشت 1397، ساختمان موزه مشاهیر گیلان در سایت موزه میراث روستایی گیلان افتتاح شد.