تمدن دیلمان
تمدنها و اقوام نخستین
از آنجا که وضع استقرار انسان پیش از عصر آهن در گیلان در پرده‌ای از ابهام قرار دارد میان پژوهشگران و باستان شناسان درباره‌ی پیشینه‌ی سکونت انسان در گیلان و چگونگی پیدایش نخستین تمدنهای آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی از صاحب نظران بر این باورند که پیش از عصر آهن اقوام کوچ نشینی به صورت جماعت‌های کوچک در گیلان ساکن بوده‌اند که به دلیل وجود دریای کاسپین در شمال و کوههای بلند و جنگل‌های انبوه در جنوب ارتباط آنها با مراکز مهم تمدنی دنیای آن روز قطع بوده است. در نتیجه برای مدتهای طولانی در مراحل اولیه‌ی تمدنی خود به سر می بردند. در مقابل این دیدگاه برخی دیگر از صاحب نظران معتقدند که گیلان پیش از عصر آهن، به دلیل شرایط زیست محیطی و اکولوژی منطقه ی مسکون نبوده و تنها پس از این دوران است که گیلان به یکباره وارد دورانی می‌شود که ثروت فراوان و امارات نشینهای متعدد و تکنولوژی از ویژگیهای آن است (خلعتبری: ۱۳۸۳ ص ۳۲) اما مسلّم است که در اواخر دوران پیش از تاریخ و در آستانه‌ی ورود به دوران باستان تمدنهایی درخشان در گیلان به وجود آمده‌اند که در این جا به اختصار این تمدنها و هم چنین اقوام اولیه ی ساکن در گیلان که در روزگار خود از آوازه‌ای برخوردار بودند – معرفی می‌شوند
تمدن دیلمان
در بخشی از نواحی کوهستانی جنوب گیلان که سرزمین تاریخی و پرآوازه ی دیلمان قرار دارد آثار و اشیای باستانی فراوانی به روش علمی و غیر علمی کشف شده‌اند. از جمله در طی دهه ی شصت سده ی بیستم میلادی هیأت باستان شناسان ژاپنی طی چند فصل در گورستانها و محوطه های باستانی پیرامون دیلمان مانند قلعه کوتی حسنی محله، خرم رود، نوروز محله و لاسولکان به کاوش و حفاری پرداختند و موفق به کشف آثار و اشیای ارزنده ای از عصر برنز جدید و آهن (نیمه ی دوم هزاره ی دوم پیش از میلاد تا دوره ی پارت) شدند اشیای یافته شده شامل ظروف سفالی و مفرغی، سلاحهای مفرغی و آهنی ظروف شیشه‌ای و اشیای زینتی بود. ظروف شیشه‌ای دو جداره مربوط به دوره ی پارت که از گورستانهای نوروز محله و خرم رود به دست آمده بسیار هنرمندانه ساخته شده است و اعتلای هنر شیشه‌گری را در ادوار باستانی گیلان نشان می‌دهد. حاصل این حفاری‌ها را کاوشگران ژاپنی درچهار مجلدِ بزرگ با عنوان Dilaman به دو زبان ژاپنی و انگلیسی چاپ و منتشر کرده اند (موسوی، ص ۵۴۳).
پروفسور آندره گدار در کتاب معروفش، هنر ایران ،ارزش تزئینات به دست آمده از گورستانها و محوطه های باستانی دیلمان را قابل مقایسه با هنر یونان قدیم دانسته و نوشته است… در قبرستانهای نواحی املش ،پیرکوه دیلم و غیره اشیای کشف شد که بیشتر قطعاتی از سفال سرخ رنگ هستند در قبرستانهای دیلم سفال منقوش وجود ندارد یا اگر وجود داشته باشد به دست نیاورده اند اما عده ی زیادی اشیای طلا و نقره در آن جا کشف شده که تزئیناتشان گاهی با هنر یونان یا هنر اتروسک خویشی پیدا میکند … (ص ۸۹)
آثار یافته شده از نواحی مختلف دیلم، بیش از هر چیز بیانگر این حقیقت است که کوهستانهای گیلان در هزاره های پیشین خاستگاه انسانهایی بوده است که به مرتبه‌ی بالایی از فرهنگ و تمدن دست یافته بودند.
منبع: تاریخ گیلان پیش از اسلام-قربان فاخته
