مناطق تالش‌نشین-تالش‌های غرب گیلان

عبدالفتاح فومنی از مناطق مختلفی با نام تالش در گیلان پیه پس نام برده است .تالش آستارا ،تالش تتفرود،تالش شفت وفومن ،توالش گسکر.
او از مناطق تالش نشین دیگری نیز نام برده است ،:
چوبر ،چماچا ،تنیان ،ماسوله،ماسال،ماکلوان ،شگال گوراب (اشگله گورا) ،گشت ،گشته روخون،رودبارماسوله،لنکرکنان(لنکران)ماسوله روخون و…
گسکر از شهرهای قدیمی گیلان است وکاشانی در قرن ۸ قمری آنجا را تالش می داند .اولئاریوس سیاح آلمانی در دوره صفویه سیاهرود انزلی ،شال،روئه سر و میان سر از نواحی گسکر را معرفی می کند .
کلنل ترزل در سال ۱۳۲۴ می نویسد :
قصبه گسکر دارای ۴۰۰ خانوار تالش است ،در اواخر سلطنت فتحعلی شاه قاجار از وسعت گسکر کاسته شد و حاکم مقر خود را در زیکسار بنا کرد دهکده های که در جلگه بودند به نام گیل گسکر و نواحی کوهستانی آن را که محل سکونت تالش ها بود به نام تالش گسکر خوانده شدند .
خودزکو کنسول روس در رشت ،درسلطنت محمد شاه قاجار می نویسد :
فتحعلی شاه پس از آنکه سرزمین مستقل گسکر را تحت تسلط خود درآورد، ان را به عنوان ولایتی ضمیمه گیلان ساخت و آن را به پنج بلوک تقسیم کرد :
بلوک گیل دولاب ،تالش دولاب به مرکزیت پونل وحکومت علی قلی خان تالش دولابی، بلوک انزلی با چهار فریضه(کولیور،بشم،سنگاچین وکپورچال) به مرکزیت انزلی و حکومت احمدبای،بلوک شاندرمن به مرکزیت بیتم و حکومت رضاخان شاندرمنی ،ماسال به مرکزیت رودکنار و حکومت مهدی خان ماسالی و گیل گسکر به مرکزیت زیکسار وحکومت آقا صالح ،سه بلوک شاندرمن ،تالش دولاب و ماسال را معمولا با نام کوهپایه های گسکر می شناسند .
ملگونوف در سال ۱۸۶۰ میلادی دهات متعلقه گیل گسکر شامل اسپینه،امندان ،خمیران ،بهمبر ،طاهرگوراب ،بیشه ده و مینا بر را منسوب به تالش می داند .
ژان باتیست تاورنیه،جهانگرد دوره صفویه در قسمت ایالت هفتم ایران که شامل گیلان و مازندران بود در قسمت شهرها و قصبات از شاندرمن در جانب دریا نام می برد
اکنون نیز در مناطق گیلک نشین روستاهایی با نام تالش در غرب گیلان دیده می شود ،تالش محله بهمبر دهستان ضیابر در صومعه سرا ،تالش محله دهستان ملاسرای شفت ،تالشان دهستان لاکانی رشت ،تالش محله دهستان خشکبیجار رشت ،کلش تالشان دهستان پسیخان رشت .

بازن از محله‌های تالش در رشت از جمله تالش محله‌ای در مجاورت چکوور در مسیر مرداب انزلی نام می برد و می نویسد :
کلش تالشان در جنوب غربی رشت در نزدیکی عنبران محله قرار دارد که منظور از آن احتمالاً دهکده تالش نشین کلش می‌باشد .
رابینو از دهکده به نام خرم تالشان در ناحیه موازی که اطراف رشت است آگاهی می‌دهد و می‌نویسد :
دولت صفویه تالش‌ها را مالکین زمین‌های مانند ارکوان ،اوجا رود، اولوب، لنکران ،دره گور، زاوند آستارا و کرگان رود که امروزه در آن مناطق سکونت دارند دانسته‌اند و روسای این طایفه جز نگهداری ارتش چریکی که بتواند از منافع شاه در دریای کاسپین دفاع کنند ندارند .تالش‌های فعلی ایران در ۵ ناحیه کرگانرود، اسالم، تالش دولاب، شاندرمن، ماسال و نواحی کوهستانی گیلان سکونت دارند .
آنهایی که در کوه‌ها به سر می‌برند مطیع نایب الحکومه بلوکی هستند که در آنجا اقامت دارند وابسته روسای تالش‌ها نیستند .ساکنان دهکده گشت روخون فومن تالش‌ها هستند و به ۵ دهکده گشت روخون ،گسکره ،زودل ،گلوندرود پایین ،گلوند رود بالا نیز خمسه توالش یا پنج دهستان تالش می گویند .
ساکنان منطقه کوهستانی فومن که سابقاً تالشستان فومن نامیده می‌شد تالش‌ها هستند اهالی تنیان از دهکده‌های کسما ،تالش هستند و دارای احشام زیاد می باشند.
اهالی تولم را که بعد از طاعون سال ۱۲۴۶ قمری خالی از سکنه شد مهاجرین تالش ،لاهیجان و مازندران تشکیل می‌دهند.
در پای ارتفاعات شفت تالش‌ها زندگی می‌کنند و بر حسب فصول سال با گوسفندان و چهارپایان خود به کوهستان می‌روند دهکده‌های دروخون و لاسک مسکن تالش‌ها می‌باشد.
نویسنده جامع بندر انزلی به مهاجرت وسکونت تالش ها به ویژه اهالی لنکران در روستاهای تربه بر،شیل سر،سییاوزان،رودپیشت،،کچلک،علی آباد کپورچال ،بشم،بشمن،کلویر،کولیور،نویر،شاهور،شالور(طالب آباد) سوسر,و حسن کیاده درشهرستان بندر انزلی اشاره می کند .به طوری که خانواده های خلیلی معروف به بابا طایفه یکی از شش طایفه اولیه روستای تربه تر هستند که از لنکران تالش به آنجا مهاجرت کرده اند

روستای سییا ورزان از قبل وابسته به تالش بوده و نام روستا نیز به تالشی سییا ویزان به معنی گردوی سیاه است.روستای رود پشت درسال ۱۳۶۷ خورشیدی از تالش مجزا و به بندر انزلی ملحق شده است ،اعلا جد طایفه قربان ساکن در علی آباد کپورچال از نوکنده تالش به علی آباد وارد شده است .و خانواده های یعقوبی ،قربانعلی پور،کرجی بان ،یعقوب زاده ،آقایی،حاجی زاد ،جاجی پور و نعمت پور را شامل می شوند،.
از دودمان های قدیمی روستای بشم می توان به کربلایی قدر خانوادههای نوروزی،قدیری،وظهیری، و میرزا رضا ,خانواده های گل مقدم و محمدی اشاره کرد.که نیای آن ها از لنکران تالش به این روستا مهاجرت کرده اند .نیای خاندان قهرمان و غفاری ها ساکن در روستای کلویر از تالش به این روستا آمده اند .
اهالی روستای نویر انزلی ابتدا ساکن لنکران تالش بودند و پس از معاهده ترکمنچای و واگذاری لنکران به روسیه ،تابعیت روسیه را قبول نکردند و به این روستا نقل مکان کردند .
تعدادی از اهالی سالیان و لنکران را که به صید ماهی واقف بودند به ایران کوچ دادند و هنوز اعقابشان در سوسر غازیان،حسن کیاده و طالب آباد که در گذشته شالور نامیده می شد ،می توان یافت .
ذکر این نکته نیز ضروری است که در فرهنگ جغرافیایی ایران در ۷۰ سال پیش دو روستای کچلک و رود پشت از نظر تقسیمات کشوری جز شهرستان تالش و زبانشان تالشی ،گیلکی نوشته شده بود .این دوروستا هم اکنون جز شهرستان بند انزلی هستند .
از دیگر مکان ها با نام تالش در گیلان می توان به تالش دول در ییلاقات شفت و رودبار ،تالش کول در سرحدات شفت و رودبار ،تالش محله روستای کرمان انزلی ،تالشی در راه ییلاقی النزه شاندرمن،تالشه خاله بخشی از رودخانه مرغک شاندرمن اشاره نمود .از مهاجرین تالش به انزلی امید خان تالش است که خاندانش با نام خانوادگی دهزاد در انزلی سکونت دارند .
کاروانسرای تالش خانه نیز از کاروانسراهای قدیمی انزلی است ملگونوف زبان اهالی انزلی را گیلکی ،تالشی و فارسی می نویسد .
تا سال ۱۳۴۲ قمری آبکنار که در حال فعلی جز شهرستان بند انزلی است جز حکومت تالش بوده است .طبق گزارش نشریه عصر جدید ،در سال ۱۳۳۴ قمری حکومت می خواست آبکنار را جز حکومت انزلی محسوب کند اما رعایای آبکنار در تلگراف خانه شفارود تالش دولاب تحصن کردند و خواستند که مانند گذشته جز حکومت تالش و آسوده خاطر باشند .حتی طبق نوشته های رابینو آبکنار با توربه بر ،خمیران ،کرگان،شیله سر و صافخاله،جز تالش دولاب بوده است .در اسناد سال ۱۳۳۴ قمری از ده قضیه تالش در فومن نام برده شده که روستای پیشتیر فومن یکی از آنها بوده است .در این سند محمد باقر ,فرزند میرزا هادی ساکن پیشتیر دو جریب از ده قصبه تالش فومن ملکی از همان قریه را به مدت پنج سال اجاره کرده است .
این سند نشان می دهد قصبه تالش خیلی وسیع بوده که دو هکتار از آن اجاره داده شده .قصبات تالش به احتمال قوی باید جز تالشستان فومن باشد که عبدالفتاح فومنی در دوره صفویه از آن نام برده است .ستوده به نقل از صریح الملک در موقوفات مزارشیخ صفی الدین از مناطقی در گسکر نام می برد :
روستای صالح سرا،ازولایت گسکر،وقف امیره حاجی بن امیره سالوک ،در ربیع الاول ۸۱۰ قمری عماد آباد از گسکر ،وقف در سال ۷۴۷ قمری ،روستای جونان از اعمال مواضع دربندان از تحوم لونه سر از گسکر ،وقف در سال ۷۳۱ قمری ،اراضی اورمانی و کرومر از گسکر ،وقف در سال ۷۵۳ق ،بازارگاه و موتل و پیرسرا از گسکر ، قریه قلاعی ،وقف امیر حسام بن امیر ملک بن امیر حسام ساکن قلاغلو قلعه ،مشهور به قلعه حسام وقف در سال ۷۹۸ قمری
ژوبر که در دوره فتحعلی شاه قاجار به ایران آمده از مناطقی چون گسکر ،ماسوله ،لنکران،استارا ،فومن،انزلی،لاهیجان،لنگرود و رشت و…..نام می برد و می نویسد:
در قضیه گسکر ۳۰۰ تا۴۰۰ خانوار زندگی می کنند که همه از تیره تالش ها هستند .تالش ها وقراچورها در مازندران و قراباغ ،ولایتی که در ملتقای،دو رود ارس و کور جای دارد مسکن دارند .
فریدون نوزاد ،نویسنده تاریخ سالوک معلم را شخصی به نام ابوالقاسم معرفی می کند که به دو گونه نثر و نظم نوشته شده است .در این تاریخ از جماعت توالش شفت گیلان و فومن و ایمن آباد و گسکر و لواحق و توابع لکه کوه پایه گیلان،سوار زرین کفش ( زرین کفا نام منطقه ای در کلور شاهرود خلخال ،نزدیک ییلاقات شاندرمن) سیاه کوه (در جنوب شفت قرار دارد و بر قله اش بقعه امامزاده اسحاق و خواهرش خیرالنسا به خواب ابدی رفته اند ) جماعت سفید مزگی و سیاهمزگی ،چیشه جان کهدم (جیشجان در تاریخ گیلان و دیلمستان ظهیرالدین مرعشی )  ملک مژده لاسکی ،ملک الماس سفید مزگی ،کوره شفت ،کرکره پیشت،(کورکوره پشته یا لشکرگاه از ییلاقات شفت ) لشکر گاه شفت ،ملک عباس بن مژده لاسکی ،ملک دولت بن الماس سفید مزگی ،ماسوله ،کهنه گوراب ،خسرو آباد ،خیرسنگ (کوهی در شفت ) رزآش( مدفن سالک معلم ) تالش فومن ،تالش لات فومن ،احمد نیلاش ،مزارصدبنده در لات قله روخون (حیدره لات فومن ) و…. نام میبرد تاریخ کتابت تاریخ سالوک معلم که مصحح آن را تصحیح کرده ۱۲۲۱ قمری است

دو نام سیاهمزگی و احمد نیلاش در تاریخ سالوک با دو جاینام نیلاش و سیاهمرد در شاندرمن ارتباطات تنگاتنگی را به ذهن نگارنده متبادر
می سازد .زیرا هم اکنون نیلاش (نیلش) نام روستای قدیمی در شاندرمن و تیره ای ریشه دار در ایل شاندرمن ،و نلش نام منطقه ای در سیاهمزگی شفت محسوب می شود و در باره روستای سیاهمرد این که ،معمرین معتقدند گذشتگان آنها از سیاهمزگی شفت ،سیاهرود ویا سند فومن به محل فعلی مهاجرت کرده اند .
ذکر این نکته ضروری است که میر ظهیرالدین مرعشی در تاریخ گیلان و دیلمستان در سال های ۸۳۳,۸۳۴ قمری از دونفر به نام سیامردجلال و سیامرد جلال لیلی نام می برد که اولی را به قتل رساندند و دومی به عنوان سپهسالار سمام ( سمام دهستانی در بخش رانکوه شهرستان املش منصوب شده بود. .
نام روستای سیاهمرد شاندرمن که توسط اهالی آنجا سامرد و سیامرد تلفظ میشود ،با سامرد جلال مورد اشاره در نوشته ظهیرالدین مرعشی احتمال دارد مرتبط باشد . البته در مرآت البدان نیز در بخش تواریخ متعلق به چالوس از شخصی به نام سالم ملقب به سیاهمرد نام برده می شود که از طرف عبدالله بن حازم در چالوس حکمرانی می کرد .
مهدوی لاهیجانی در رجال دو هزار ساله گیلان از شخصی به نام سیامردبن پل جعفر دیلمانی در سال ۳۹۹ قمری نام می برد که در عصر بهاءالدوله دیلمی در کرمان و در حدود آنجا حکمرانی می کرده و پسری به نام ابو داود داشته است .
در بخشی از تاریخ سالوک معلم به قرآن حضرت علی اشاره شده است که به احتمال قوی قرآن معروف روستای کچا باشد ،بدینصورت که :
القصه در بحر کثیر روایت شده است که چون سلطان سالوک معلم به رحمت حق تعالی پیوست یک جلد کلام الله ملک علامه که حضرت امیر المومنین علی بن ابی طالب در دست مبارک خود نوشته بود به همراه سلطان سالوک معلم بود و نشان سرپنجه حضرت شاه مردان شیر یزدان علی بن ابی طالب بود و ان کلام الله را سلطان سالوک معلم از خود جدا نمی کرد و وصیت نموده بود بعد از فوت من خویشان من شیخ محیط الدین و شیخ خیرالدین و ابراهیم برادر من این کلام الله را از خود جدا نکنند و بعضی املاک زرخرید خود را وقف اولاد خود نمود هرکس مانع املاک وی بشود به لعنت خدا ونفرین رسول خدا گرفتار شود القصه چنان روایت کرده اند که یکی شیخ به کوه پایه سراوان کهدم وطن ساخته بود و منزل ایشان کیجای کهدم (کچای رشت ) می باشد .آن کلام الله که قبل از این مذکور شد در کیجای سراوان من توابع کهدم به خانواده آن مشایخ است ،و در بحر کثیر است که آن کلام ملک تا زمان حضرت امام مهدی صاحب عصر و زمان امانتا به خانواده‌ آن مشایخ است در آنجا سپرده اند.
در ادبیات از زیادی از نظم این تاریخ به مناطق گیلان و تالش به ویژه مناطق تالش شفت ازجمله ملک تالش ،ماسوله ،تیمورکول (تیمورکوه ،کوهی در فومن ) احمد گوراب ،بداو ،چوبر ،چماچا ،لپاوند (لپندون،لپوندان ) کولوان ،کوره فومن،لاسک ،طالقان ،افیر ،صد بنده ،گسکر ،خسرو آباد و….. اشاره شده است .
در جای نام صد بنده ذکر این نکته ضروری است که سادات اشکوری از گورستانی به همین نام در جنوب شرقی روستای حیدره لات در فومن نام می برد . سخایی نام آنها را به زبان اهالی منطقه حیدره لات «سربنده » نوشته است
غلامی کفته رودی از پژوهشگران گیلانی از جایی به نام ماسوله صحرا در دهستان پیر بازارنام می برد. که اقامتگاه تابستانی مهاجران ماسوله ای بوده است

منبع: منبع کتاب تالشان در گذر زمان فصل سوم جغرافیای تاریخی و سیاسی
نوشته مهندس سید مومن منفرد چماچار
انتخاب متن گروه تالشه خله مجید نعمتی سیاهمزگی