هوسم یا هوسم؟

کتابی ست با نام “ولایات دارالمرز ایران، گیلان” توسط یاسنت لویی رابینو(هـ . ل . رابینو) که در فاصله سال‌های ۱۹۰۶ و ۱۹۱۲ میلادی (۱۰۶ _ ۱۱۲ سال پیش) به عنوان کنسولیاری بریتانیا در رشت بوده تحقیق گردیده و به نگارش درآمده و جعفر خمامی زاده آن را ترجمه و در سال ۱۳۵۷چاپ کرده است.
در صفحۀ ۳۹۰ – ۳۹۱ این کتاب چنین نوشته:
«رانکو»
موقعیت – حدود
رانکو شرقی‌ترین ناحیۀ گیلان است که در ساحل دریای خزر قرار گرفته است. این ناحیه از شمال به دریای خزر، و از مشرق به تنکابن مازندران، و از جنوب به رودبار عمارلو و رودبار حسینعلیخانی که رودبار زمانخانی هم نامیده می شود، و از مغرب به دیلمان و لاهیجان محدود می گردد.
حد شرقی واقعی رانکو دریاسر است . اما در حدود شصت سال است که لنگرود و شهرهای اطرافش از لاهیجان جدا شدند و به رانکو ملحق گردیدند، و از آن ببعد این ناحیه به رانکو و لنگرود موسوم گردید.
طول آن از ساحل لنگرود به رودخانۀ سرخانی Sorxani که این منطقه را از مازندران جدا می سازد ۴۴ کیلومتر و عرض آن از دهانۀ پلورود تا گردنۀ گونه کول Gavanekol ۵۳ کیلومتر است. دشت باریکی از پای کوهها تا ساحل دریا کشیده شده، که عرض آن در املش ۱۹ تا ۲۰ کیلومتر و نزدیک مرز مازندران در حدود سه کیلومتر است، و در نواحی کوهستانی اشکور و سمام این مقدار تغییر می یابد.
تاریخ
تاریخ رانکو بسیار مغشوش است. بعضی از نویسندگان رانکو را جبال روبنجRūbanj که از طرف جغرافیون عرب در شمال ری ذکر گردیده می شناسند و این عقیده از نظر من درست نیست.
به عقیدۀ ابن اسفندیار رانکو ابتدا جزء طبرستان بوده و تا ملاط اشکور وسعت داشته، و به نظر می رسید که اشکور هم متعلق به نواحی کوهستانی دیلم بوده است
کوتم Kūtom یا هوسم Hūsam
مهمترین قسمت رانکو سابقاً شهر کوچک کوتم بود که اعراب این نام را به هوسم تغییر دادند.»…
باید توجه نمود که کوتم (هوسم) شهر نبوده، هوسم پایگاه اعرابی بوده که از طبرستان وارد ناحیۀ دیلم خاصه شده بودند که رابینو لفظ شهر را برای آن استعمال می کند (البته ما این اشتباه را از رابینو می پذیریم چرا که او پژوهشگر تاریخی به معنای خاص کلمه نبوده است و مطمئناً در زمان نگارش کتابش از نبود منابع معتبر رنج می‌برده است) در صورتی که تقریباً در هیچ منبع قابل دسترسی (تا به امروز) دیده نشده است که کلمه شهر و روستای هوسم بکار رفته باشد.
کوتم (هوسم) پس از ورود اعراب فرضه نامیده شده و فرضۀ هوسم جایگاهی برای پهلو گرفتن قایق و لنج بر سرِ رودی گفته می شد که امروزه ما آن فرضۀ هوسم را رودسر می شناسیم و به احتمال خیلی زیاد هوسمِ سرِ رود، جزئی از تیمجان رانکوی دیلمان قدیم بوده است.
(از آنجا که هوسم واژه‌ای عربی ست قدمت آن خود به خود متزلزل شده و کاملاً زیر سوال می‌رود و حتی اگر بخواهیم به اسناد تاریخی رجوع کنیم رابینو نیز به ما یادآوری می کند که این پایگاه ساخته و پرداخته اعراب است)
هوسم پیش از ورود تازیان به ایران وجود خارجی نداشته است اما خیلی‌ها به این اوهام اعتماد کرده‌اند که هوسم شهر بوده و تا الموت هم وسعت داشته است …
در آغاز ورود اسلام به ایران مناطق ساحلی‌ای مثل رودسر و … قابل سکونت نبوده اند؛ منطقه شهری رودسر (=هوسم) در آن زمان‌ها پوشیده از نیزار و مملو از مرداب و باتلاق بوده و بعدها هم که از طرفِ عرب‌ها سیاه سیاهی کرد طابع (تابع) دیلمان بوده است .
کتابی ست بنام حدود العالم من المشرق الی المغرب که به سال ۳۷۲ هجری قمری (یعنی ۱۰۶۷ سال پیش) به فارسی تالیف شده است، در این کتاب ارزشمند، هوسم را چنین معرفی می کند: هوسم ناحیتی است خُرد (کوچک و بی اهمیت) به دیلمان از دیلم خاصه (و نه گیلان)
در این کتاب سخن از دو دیلمان به میان است. ۱– دیلمستان = دیلمان کلی وسرتاسری ۲– دیلمان = دیلم خاصه
در صفحه۱۴۳نوشته شده:
۳۲§ _ [ سخن اندرناحیت ] دیلمان و شهرهای وی
ناحیتی بسیارست با زبانها و صورتهاء مختلف کی بناحیت دیالم باز خوانند، مشرق این ناحیت خراسان است و جنوبش شهرهاء جبالست و مغربش حدود آذربادگان است و شمالش دریاء خزرانست و این ناحیتی است با آبهاء روان و رودهاء بسیار و آبادان [ و مستقر ] بازر گانان و مردمانی جنگی، و ایشان حرب با سپر و زوبین کنند و مردمانی اند خوش و ازین ناحیت جامهاء ابریشم خیزد یک رنگ و با رنگ چون مبرم و وحریر و آنچ بدین ماند، و از وی کتان و[پشم] چونین خیزد بسیار.