منظومۀ لشگرآراء (قسمت سوم)
بررسی «رساله‌ای درباره جنبش جنگل» به قلم کوچک لشگرآراء منسوب به فرزند میرزا کوچک خان[1]
در «رساله‌ای درباره جنبش جنگل»، در رابطه با همسر و فرزند میرزا کوچک خان مطالب ارزشمندی وجود دارد اما قبل از پرداختن به ماجرای کوچک در این رساله، خود رساله را بررسی می‌نماییم:
این رساله شامل چهار بخش است:
1. بر سبیل مقدمه به نویسندگی غلامرضا فروتن فومنی
2. سازمان اداری-سیاسی
3. سازمان نظامی
4. سازمان مالی و اقتصادی
غلامرضا فروتن در «بر سبیل مقدمه» می‌نویسد: او [کوچک لشگرآراء] راز دلش را اینطور برای من باز کرد که بعد از حمله به خانه میرزا، در آخرین دوره حیات جنگل، زنانی را دستگیر کردند که یکی از آنها، همسر میرزا مادر من بود. او [کوچک لشگرآراء] گفت: من توسط افسری که به خانه حمله کرده بود نگهداری شدم. تا بزرگ و بزرگتر شدم. با حمایت نزدیکان میرزا درس خواندم و سر انجام وکیل شدم.
اما خود رساله شامل موضوعاتی پر چالش در حوزه نهضت جنگل است از قبیل اینکه :
1. همه مورخان نهضت جنگل، قیام میرزا کوچک را یک قیام هفت ساله نوشته‌اند، اما در این رساله، نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان، یک قیام پانزده ساله معرفی شده است. برای اثبات این نظر به چهار سند اشاره شده که در نوشتاری دیگر به آن خواهیم پرداخت.
2- انحلال«کمیته اتحاد اسلام» و معرفی «کمیته انقلابی گیلان» به جای آن. در «رساله‌ای درباره جنبش جنگل»، این واقعه در زمستان 1297 و توسط چهار نفر یعنی: میرزا کوچک خان، حسن خان آلیانی(معین الرعایا)، احسان الله خان و خالو قربان صورت پذیرفته است.
در توضیح این مطلب گفتنی است که در هفتم اسفند 1297 حاج احمد کسمایی که حرف اول را در هیئت اتحاد اسلام می‌زد تسلیم شد و به این سبب شیرازه اتحاد بین نهضت جنگل و هیئت اتحاد اسلام ازهم پاشید اما اینکه این از هم گسیختگی، باعث انحلال هیئت اتحاد اسلام [با نام بعدی کمیته اتحاد اسلام] توسط نهضت جنگل شده باشد، موضوعی جدید است که نیاز به بررسی دارد.
مطالب مربوط به همسر و فرزند میرزا کوچک خان، درست در انتهای بخش اولِ این رساله آمده است، یعنی بخشی که پس از نامِ فروتن با عبارت : «در کتاب سردار جنگل و چند کتاب دیگر …» شروع شده و با عبارت «از چهل و هشت سال پیش تاکنون[2] هر سال در روز یازدهم آذرماه، مردم گیلان برای احترام این قهرمان سرزمین دیلم، مراسمی به یادبود او در آرام‌گاهش برپا می‌دارند و یاد این آزادمرد و فرزند حماسه ساز گیلان را ارج می‌نهند»ادامه یافته است.
بخش مربوطه چنین است:
میرزا کوچک خان همسری داشت به نام بانو جواهر که او را صدیقه نیز می‌گفتند. یکسال و چند ماه پیش از درگذشت میرزا به همسری او درآمده بود. به گفته محمد نیاکان (هژبر) و سید حبیب الله خان مدنی(دو همرزم میرزا) این بانوی دلیر پیش از آنکه باردار و صاحب فرزند شود، لباس چریکی می‌پوشید و گاه در مبارزات میرزا در کنار او بود. میرزا کوچک خان از بانو جواهر یک پسر داشت که نام خود را بر او نهاد (کوچک) و هنگام آخرین گریز از بانو جواهر خواست با کودک شیرخوارش نزد خانواده خود برود. همسر میرزا با خانواده خود در گوراب‌زرمیخ می‌زیست ولی بر اثر تأثر و اندوه بزرگی که نسبت به میرزا کوچک خان داشت، پس از شش ماه درگذشت و فرزند او به سرپرستی علیخان دیلمی و علیخان دیوسالار (سالارفاتح) که هر دو منسوب و از دوستان صمیمی میرزا بودند بزرگ شد و پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه، تحصیلات عالی خود را در رشته حقوق قضایی در تهران به پایان برد و به نام کوچک لشکرآرا شهرت یافت و هم اکنون از وکلای سرشناس دادگستری در تهران می‌باشد و نه تنها از حیث اندام و رنگ چشم و موی سر به پدر شباهت دارد، بلکه روح آزادگی و مردم داری را نیز از پدر به ارث برده است.
علیخان دیلمی[1275 – 30 آذرماه 1361 خورشیدی] مدفن: وادی لنگرود- لاهیج نامه
علیخاندیوسالار(سالار فاتح)
کتابهای متعدی در رابطه با این شخصیت وجود دارد که طی بررسی‌های صورت گرفته،هیچ اطلاعاتی از کوچک لشگرآراءدر آنها وجود ندارد.
«رساله‌ای درباره جنبش جنگل» به علت موضوعات چالش برانگیز مطرح شده در آن، باعث شد تا تمام نسخه‌های شماره دوم مجله دیلمان به فروش برود و خیلی سریع نایاب شود اما این شماره دیلمان در آذر 1400 مصادف با یکصدمین سالروز شهادت میرزا کوچک خان،برای بار دوم چاپ گردید.
«رساله‌ای درباره جنبش جنگل» 62 صفحه از چاپ دومِ شماره دومِ دیلمان را در بر گرفته است که شامل صفحات 256 تا 318 می‌شود اما با وجودی‌که دقت نظر گردانندگان این مجله نسبت به موضوعات و مسائل مرتبط با نهضت جنگل، زبانزد خاص و عام است، حتی یک برگ از دستخط خود کوچک، نه در شماره آذر و دی 1394 و نه چاپ دوم یعنی آذر 1400 خورشیدی، به چاپ نرسیده است!.
این کارِ دیلمان باعث شده تا پژوهشگران نتوانند دستخط کوچک را تطبیق داده و با اطمینان نسبت به اصالت رساله نظر دهند. چرا که خانواده کوچک از وجود چنین رساله‌ای به قلم کوچک اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند. در ثانی نسبت به تک تک موارد مطرح شده توسط فروتن در رابطه با کوچک، از فرزند کوچک استعلام به عمل آمده است. از همین رو از اقوام او در مورد سرپرستان کوچک استعلام شده که هیچ یک حتی نام «علیخان دیلمی» و یا «علیخان دیوسالار(سالار فاتح)» را به زبان نیاورده و نمی‌شناسند.
البته در این رابطه موارد دیگری عنوان می‌کردند که نظر به حُسن ظنّی که نسبت به مجله دیلمان و جناب آقای غلامرضا فروتن فومنی وجود دارد، از هرگونه پیشداوری و قضاوت پرهیز نموده و منتظر اظهار نظر ایشان می‌مانیم.
******
[1]. مجله دیلمان، شماره دوم، آذر و دی 1394 و همچنین : مجله دیلمان، شماره دوم، چاپ دوم، آذر 1400
[2]. این عبارت گویای آن است که این رساله در سال 1348 خورشیدی به نگارش درآمده است.
